ص: 2

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»

ص: 3

ص: 4

درس سوم: ترکیب روح و بدن...41

زمان و محلّ ترکیب روح و بدن...43

کیفیّت قرار گرفتن روح در بدن...46

نقش روح و بدن در حقیت انسان...47

خلاصۀ درس سوم...51

خودآزمایی...52

درس چهارم: حقیقت روح و بدن...53

عدم تجرّد روح...55

معانی روح در قرآن و حدیث...58

خلاصۀ درس چهارم...62

خودآزمایی...62

درس پنجم: انسان در دنیا...63

خلقت انسان از خاک...65

دلالت آیات قرآن بر خلقت انسان از خاک...66

دلالت روایات بر خلقت انسان از خاک...69

خلاصۀ درس پنجم... 71

خودآزمایی...72

بخش دوّم: بازگشت انسان

درس ششم: جایگاه اعتقادی معاد...75

معنای لغوی معاد...77

معنای اصطلاحی معاد...77

اهمّیّت معاد...78

آثار اعتقاد به معاد...79

لزوم و ضرورت معاد...80

1. عدل الهی...80

ص: 6

2. حکمت الهی... 83

معاد، ضرورت ادیان...84

معاد وحوش و حیوانات... 86

خلاصۀ درس ششم...88

خودآزمایی...88

درس هفتم: امکان معاد...89

زنده شدن مردگان در دنیا...91

الف: شواهد قرآنی... 91

1. زنده شدن مقتول بنی اسرائیل...91

2. زنده شدن حضرت عزیر بعد از صد سال...92

3. زنده شدن پرنده های حضرت ابراهیم (علیه السلام)...94

ب: شواهد روایی...96

خلاصۀ درس هفتم... 98

خودآزمایی...98

درس هشتم: شبهات منکران معاد...99

1. شبهات منکران و پاسخ قرآن به آن ها...101

2. شبهه آکل و مأکول...104

خلاصۀ درس هشتم... 108

خودآزمایی...108

درس نهم: مرگ...109

مرگ و خواب...111

احتضار...117

چهره فرشته مرگ در حال قبض روح...118

کیفیّت قبض روح مؤمن و فاجر...119

سختی دوری از دوستان و آشنایان...122

ص: 7

درد و رنج مؤمن درحال احتضار کفاره گناهان اوست...125

حضور پیامبر و ائمه (علیهم السلام) نزد محتضر...126

خلاصۀ درس نهم...127

خودآزمایی...128

درس دهم: برزخ...129

معنای برزخ...131

برزخ منزلی از منازل آخرت...134

سؤال قبر... 135

خلاصۀ درس دهم...140

خودآزمایی...140

درس یازدهم: عذاب برزخ... 141

فشار قبر... 143

عوامل مؤثّر بر فشار قبر...144

عوامل مؤثّر بر رفع فشار قبر...146

1. حج... 146

2. خواندن آیة الکرسی ... 146

3. چهار روز روزه گرفتن در ماه رجب ... 146

4. قرائت سوره ملک ... 147

5. رکوع کامل ... 147

6. خواندن سوره نساء ... 147

7. چهار بار حج رفتن ... 147

8. شکیبایی زن بر بدخویی شوهرش ... 148

9. وضو ... 148

10. مرگ در روز یا شب جمعه ... 149

11. جریده... 149

12. آب پاشیدن بر روی قبر ... 149

ص: 8

13. کارهای خوب فرزندان ... 150

خلاصۀ درس یازدهم...152

خودآزمایی...152

درس دوازدهم: وضعیّت ارواح در برزخ...153

وضعیّت ارواح در برزخ...155

آگاهی ارواح در برزخ از احوال دنیا...158

مسخ در برزخ...160

بازگشت از برزخ به دنیا...161

خلاصۀ درس دوازدهم...163

خودآزمایی...164

درس سیزدهم: فنای عالم و برپایی قیامت...165

نفخ صور... 167

نفخه اول... 167

نفخه دوم...171

مواقف قیامت و محاسبه اعمال... 172

خلاصۀ درس سیزدهم... 176

خودآزمایی...176

درس چهاردهم: کیفیّت زنده شدن مردگان و برپایی قیامت...177

1. بارش باران و جمع شدن ابدان مردگان...179

2. تشبیه معاد به رویش زمین... 183

خلاصۀ درس چهاردهم...186

خودآزمایی...186

درس پانزدهم: واژه های کلیدی معاد در قرآن ...187

1. عود و اعاده...189

ص: 9

2. ایاب، رجوع، صیرورت...191

3. احیاء، بعث، بعثرة و قیام...193

4. حشر، جمع و نشر... 194

5. لقاء الله و حضور...195

6. خروج واخراج...196

خلاصۀ درس پانزدهم...197

خودآزمایی...198

درس شانزدهم: کیفر اعمال...199

محلّ کیفر... 201

آیا جزای عمل عین عمل است؟...204

خلاصۀ درس شانزدهم...210

خودآزمایی... 210

درس هفدهم: تجسم اعمال...211

همراهی عمل با انسان...213

حبط و تکفیر...215

خلاصۀ درس هفدهم...222

خودآزمایی...222

درس هیجدهم: شفاعت...223

معنای شفاعت...225

اهمیّت شفاعت...226

شفاعت کنندگان...227

شفاعت شوندگان... 228

محلّ شفاعت... 230

خلاصۀ درس هیجدهم...234

خودآزمایی...234

ص: 10

درس نوزدهم: بهشت و جهنّم (1)... 235

مخلوق بودن بهشت و جهنّم...237

هر انسانی منزلی در بهشت و منزلی در جهنّم دارد...240

بهشت و جهنّم برزخ...242

درجات بهشت... 243

خلاصۀ درس نوزدهم...246

خودآزمایی...246

درس بیستم: بهشت و جهنّم (2)...247

درکات جهنّم...249

تفاوت های دنیا و آخرت و لذّت ها و عذابهای آن دو...251

خلود... 255

خلاصۀ درس بیستم...258

خودآزمایی..258

فهرست منابع...259

ص: 11

ص: 12

بسم الله الرحمن الرحیم

الاسلام محمّد علی دزفولی ویرایش علمی و فنی شد. وفّقهم الله لمرضاته.

ان شاءالله این اثر پنج جلدی در راستای اهداف یادشده، در حوزه و دانشگاه و جامعه، مفید و مؤثّر واقع شود. مانند همیشه، پیشنهادها و انتقادهای خوانندگان دقیق و نکته سنج راهنمای ما در عرضه بهتر آثار علمی و تحقیقی خواهد بود.

و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته

مدیر مسئول مؤسّسه فرهنگی نبأ

محمّد حسین شهری

9 / 5 / 1390

ص: 14

آفرینش انسان است. این فصل از ششدرس تشکیل می شود. دردرس نخست، ابتدای شکل گیری عالم مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.درس دوم مربوط به مراحل خلقت انسان است. مباحث مربوط به ترکیب روح و بدن دردرس سوم بررسی می شود. موضوعدرس چهارم نیز بحث از حقیقت روح و بدن است و بالاخره دردرس پنجم پیرامون خلقت انسان از خاک و گل مطالبی ارائه می گردد.

فصل دوم مطالبی در مورد بازگشت انسان و برپایی قیامت در بر دارد. این فصل شامل پانزدهدرس است که به ترتیب به موضوعات زیر می پردازد :

1. جایگاه اعتقادی معاد. 2. امکان معاد. 3. شبهات منکران معاد. 4. مرگ. 5. برزخ. 6. عذاب برزخ. 7. وضعیت ارواح در برزخ. 8. فنای عالم و برپایی قیامت. 9. کیفیت زنده شدن مردگان و برپایی قیامت. 10. واژه های کلیدی معاد در قرآن. 11. کیفر اعمال. 12. تجسم اعمال. 13. شفاعت. 14و15. بهشت و جهنّم.

امید است این تلاش ناچیز مقبول خدای تعالی و مورد رضای قائم آل محمّد عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد. و ما را در طریق صحیح یادگیری معارف قرآن و عترت گامی به پیش برد. ان شاء الله.

محمّد بیابانی اسکویی

ص: 16

ص: 18

از دانشجو انتظار می رود که پس از مطالعه ایندرس خمیر مایه اصلی موجودات عالم را - که نخستین مخلوق نیز به شمار می رود  - از منظر آیات و روایات بداند و نمونه هایی از آن ها را تحلیل و بررسی کند و تفسیر امام صادق (علیه السلام) را درباره عرش خداوند و بر آب بودن آن در آغاز خلقت مطالعه کند و راز و رمز تفاوت موجودات و کیفیّت پدید آمدن آن ها را از درون مایه اصلی شان بفهمد.

ص: 20

در این روایت تصریح شده است که همه موجودات از آب آفریده شده اند. یعنی هیچ موجودی رانمی توان پیداکرد مگراینکه جوهر اصلی آن آب است. امام باقر (علیه السلام) نیز به همین معنا تأکید و تصریح می کند: همه موجودات به آب منسوبند ولی آب به چیز دیگری منسوب نیست.

لَکِنَّهُ کَانَ إِذْ لَا شَیْءَ غَیْرَهُ وَ خَلَقَ الشَّیْءَ الَّذِی جَمِیعُ الْأَشْیَاءِ مِنْهُ؛ وَ هُوَ الْمَاءُ الَّذِی خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْهُ فَجَعَلَ نَسَبَ کُلِّ شَیْءٍ إِلَی الْمَاءِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْمَاءِ نَسَباً یُضَافُ إِلَیْهِ. (1)

لکن خدا بود چیزی غیر او نبود و چیزی را که همه اشیاء از آن است، آفرید؛ و آن آبی است که اشیاء از آن خلق شده است. پس همه چیزها را به آب منسوب و اضافه کرد و برای آب نسبتی که به آن اضافه شود قرار نداد.

از این روایت استفاده می شود که نسبت و اصل همه مخلوقات در نهایت به آب می رسد و آب نسبت و اصلی ندارد. یعنی آب از چیزی خلق نشده است بلکه «لا من شیء» آفریده شده است اما همه اشیای دیگر از آب خلق شده اند.

البته باید توجه داشت که این روایات با روایات دیگری که از نخستین مخلوق به عنوان نور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یا عقل و یا مشیّت نام می برد منافاتی ندارد. زیرا بدیهی است که در مورد آب تصریح شده است که همه مخلوقات از آن خلق شده اند؛ یعنی جوهر اصلی همه آن ها آب است اما درباره مشیّت تعبیری به این صورت وجود ندارد که مشیّت جوهر همه خلایق باشد بلکه موجودات به مشیّت خلق شده اند نه از مشیّت.

خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِیَّةَ قَبْلَ الأشْیَاء ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِیَّةِ. (2)

خداوند مشیّت را قبل از اشیاء خلق کرد و اشیاء را به مشیّت آفرید.

و یا می فرماید :

ص: 22

خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِیَّةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِیَّةِ. (1)

خداوند مشیّت را به خود مشیّت آفرید سپس اشیاء را به مشیّت خلق کرد.

و همین طور در مورد نور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وعقل هم به این صورت که درباره آب تصریح شده - که همه موجودات دیگر از آب آفریده شده اند - ؛ چیزی دیده نمی شود. علاوه بر این، آب در ذات خود فاقد هر گونه نور و علم و عقل است؛ بنابر این روشن می شود منظور از اینکه آب جوهر اصلی موجودات دیگر است، این است که آب جوهر اصلی همه آفریدگانی است که در ذات خود فاقد نور و علم و عقل هستند. در حالی که عقل و نور پیامبر گرامی اسلام حقیقت نور و علم اند نه اینکه فاقد آن باشند. پس سنخ آب با سنخ نور عقل و نور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دو سنخ متفاوت هستند. توضیح اینکه خداوند متعال می فرماید :

وَهُوَ آلَّذِی خَلَقَ آلسَّمواتِ وَالأَرضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ وَکانَ عَرْشُهُ عَلی الماءِ (2)

او کسی است که آسمان ها و زمین را در هفت روز آفرید و عرش او بر آب بود.

در برخی روایات تصریح شده است که عرش همان علم است.

الْعَرْشُ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ قَدْرَهُ. (3)

عرش علمی است که کسی مقدار آن را نمی داند.

و امام رضا (علیه السلام) در تفسیر (وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّک َ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ) (4) می فرماید :

الْعَرْشُ لَیْسَ هُوَ اللَّهَ وَ الْعَرْشُ اسْمُ عِلْمٍ وَ قُدْرَة. (5)

[مراد از] عرش، خدا نیست [بلکه] عرش اسم علم و قدرت است.

ص: 23

و امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه (وَکانَ عَرْشُهُ عَلی الماءِ) می فرماید :

إِنَّ اللَّهَ حَمَّلَ دِینَهُ وَ عِلْمَهُ الْمَاءَ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ أَرْضٌ أَوْ سَمَاءٌ أَوْ جِنٌّ أَوْ إِنْسٌ أَوْ شَمْسٌ أَوْ قَمَر. (1)

خداوند دین و علمش را بر آب تحمیل کرد پیش از آن که زمین، آسمان، جن، انسان، خورشید یا ماه [خلق شده] باشد.

بنابر این آیه شریفه دلالت می کندکه خداوند متعال عرش خویش را یعنی علمش را بر آب تحمیل کرده و آب حامل آن شده است. و چون آب حامل علم و قدرت بوده پس دارای حیات هم بوده است. پس همه موجوداتی که از آن جوهر خلق شده اند دارای حیات خواهند بود. و بدین ترتیب معنای آیه دیگر که می فرماید: «ما همه موجودات زنده را از آب آفریدیم» روشن می شود. البته بدیهی است که علم عین ذات آب نیست و آب ذاتاً نورانیّتی ندارد بلکه علم به آن داده شده است.

از این آیات و احادیثی که در تفسیر آن ها نقل گردید معلوم شد که آب همان وقت که خلق شد خدای تعالی علم و دین را به آن  عطا فرمود و آب حامل عرش الهی و دین گردید. این مطلب گویای آن است که این حقیقت نه تنها حامل علم و قدرت و حیات بوده است بلکه از کمال اختیار هم برخوردار شده است. و چون همه اشیا از آن خلق شده اند پس معلوم می شود آن حقیقت امری تجزیه شدنی است. و چون فرمود فقط آب بود و هیچ چیز دیگری غیر از آب وجود نداشت معلوم می شود آن آب حقیقتی بوده است که از اجزای متفاوتی که غیر از آب باشد ترکیب نیافته بوده است. و چون آب موجود در دنیا هم از آن آب است نه خود آن آب پس نمی توان گفت آن آب هم مرکب از دو یا چند جزء مختلف بوده است.

لَمْ یَکُنْ غَیْرَ الْمَاءِ خَلْقٌ وَ الْمَاءُ یَوْمَئِذٍ عَذْبٌ فُرَات. (1)

غیر از آب آفریده ای نبود و آب در آن هنگام شیرین و گوارا بود.

ولی در برخی دیگر دارد که خداوند متعال از همان ابتدا دو آب خلق کرد: یکی شیرین و گوارا و دیگری شور و تلخ :

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْمَاءَ بَحْرَیْنِ أَحَدُهُمَا عَذْبٌ وَ الآخَرُ مِلْح. (2)

خدای تبارک و تعالی آب را [به صورت] دو دریا آفرید: یکی گوارا و دیگری شور.

با توجه به اینکه خلقت، بر اساس تکلیف استوار شده و اختلافات و تفاوتهای موجود در مخلوقات ناشی از درجات ومراتب اطاعت و عصیان آن ها است. می توان این دو دسته از روایات را اینگونه جمع کرد که خدای تعالی به مقتضای حکمت خویش ابتدا آبی گوارا خلق کرد سپس به همه قسمتهای آن به یک اندازه علم و قدرت و اختیار داد و آن را تکلیف فرمود و بعد از تکلیف و بر اساس اطاعت و عصیان آن آب را به دو قسمت تقسیم کرد: یک قسمت از آن را گوارا و شیرین و قسمت دیگر را تلخ و شور قرار داد. و چون تلخی و شوری و گوارایی و شیرینی به مشیّت الهی صورت گرفت پس مانند این است که گفته شود خدای تعالی از اول دو آب و دریا خلق کرد: دریای شور و تلخ و دریای شیرین و گوارا.

یعنی اوّلین اختلاف در اجزای جوهر اصلی یعنی آب از همین اطاعت وعصیان ناشی شده است. و به تصریح امام (علیه السلام) اهل طاعت و بهشت از آب گوارا و شیرین و عاصیان وجهنم از آب شور و تلخ آفریده شده اند. خداوند متعال نظر به آب گوارا کردو فرمود :

فِیکَ بَرَکَتِی وَ رَحْمَتِی وَ مِنْکَ أَخْلُقُ أَهْلَ طَاعَتِی وَ جَنَّتِی. ثُمَّ نَظَرَ إِلَی الآخَرِ فَقَالَ:... عَلَیْکَ لَعْنَتِی وَ مِنْکَ أَخْلُقُ أَهْلَ مَعْصِیَتِی وَ مَنْ

ص: 25

أَسْکَنْتُهُ نَارِی.  (1)

برکت و رحمتم در توست و اهل طاعت وبهشت ام را از تو خلق می کنم.

سپس به دیگری نظر کرد و فرمود:... لعنت من بر تو باد و از تو خلق می کنم اهل معصیت ام و هر کس را که در آتش جای خواهم داد.

و امام باقر (علیه السلام) هم می فرماید :

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَخَلَقَ مَنْ أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ وَ کَانَ مَا أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّة. (2)

خداوند خلایق را آفرید و آن را که دوست داشت از آنچه دوست می داشت خلق کرد و هر کس را که دوست داشت از طینت بهشت آفرید.

پس روشن شد که همه موجودات اعم از انسان ها، جنّیان، فرشتگان، بهشت، جهنّم، آسمان ها و زمین همه از آب خلق شده اند. و تفاوت میان آن ها به خواست خدای تعالی است که آن هم ناشی از درجات و مراتب اطاعت و عصیان آن هاست. از این میان روح مؤمن و بدن او و روح کافر و بدن وی به جهت مراتب متفاوت آن ها در اطاعت و عصیان باز هم تفاوتهایی پیدا کرده اند. امام زین العابدین (علیه السلام) به این امر تذکر داده می فرماید :

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّبِیِّینَ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ وَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُوْمِنِینَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ وَ جَعَلَ خَلْقَ أَبْدَانِ الْمُوْمِنِینَ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ الْکُفَّارَ مِنْ طِینَةِ سِجِّینٍ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُم. (3)

همانا خدای عزّوجلّ روح و بدن پیامبران را از [طینت] علّیّین آفرید و روح مؤمنین را هم از همین طینت خلق کرد و بدنشان را از قسمت پائین تر آن جطینت ج آفرید. روح وبدن کافران را هم از طینت سجّین خلق کرد.

در روایات دیگری روشن شده است که مادّه خلقت ارواح اگر چه در اصل با ابدان

ص: 26

در جوهر اصلی یعنی آب اشتراک دارند ولی از نظر عوارض با هم متفاوت اند. (1)

حال که روشن شد جوهر اصلی همه موجودات اخروی و دنیوی آب است. ممکن است این سؤال مطرح شود که این همه تفاوت در موجودات دنیوی از کجا و چگونه پیدا شده است؟

جواب این سؤال در روایات اهل بیت (علیه السلام) آمده است. در حدیثی از امام رضا (علیه السلام) - که به گوارا و شیرین بودن اصل آب اشاره شده است - راوی از ایشان سؤال می کند که اگر اصل آب شیرین است پس این همه آب های مختلف مانند چشمه های نفتی و گوگردی و امثال آن چگونه پدید آمده است؟

حضرت برای از بین بردن استبعاد مذکور از دگرگونی سرکه به شراب و خروج شیر خالص از میان مدفوع و خون تمثیل می آورند.

قَالَ غُیِّرَ الْجَوْهَرُ وَ انْقَلَبَتْ کَانْقِلَابِ الْعَصِیرِ خَمْراً وَ کَمَا انْقَلَبَتِ الْخَمْرُ فَصَارَتْ خَلًّا وَ کَمَا یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خَالِصا. (2)

در جوهر  آن ها تغییر پدید می آورد مانند دگرگونی آب انگور به شراب و چنان که شراب دگرگون و به سرکه مبدل می شود و چنان که از بین مدفوع و خون شیر خالص خارج می کند.

آن گاه راوی سؤال می کند: پس این همه انواع جواهر چگونه پدید آمده است؟ حضرت در جواب به دگرگونی نطفه به علقه و تبدیل آن به گوشت و سپس تبدیل آن به انسان مثال می زند.

قَالَ: انْقَلَبَ مِنْهَا کَانْقِلَابِ النُّطْفَةِ عَلَقَةً ثُمَّ مُضْغَةً ثُمَّ خِلْقَةً مُجْتَمِعَةً مَبْنِیَّةً عَلَی الْمُتَضَادَّاتِ الْأَرْبَع.  (3)

فرمود: از آب دگر گون می شود مانند دگرگونی نطفه [و تبدیل آن] به علقه، سپس مضغة و بعد [تبدیل آن] به هیأت مجتمعی که بر چهار [طبیعت] متضاد بنا نهاده شده است.

ص: 27

سپس راوی سؤال می کند: اگر [مادّه] و جوهر اصلی همه اشیا آب است پس چگونه زمین خشک است؟ حضرت می فرماید:

سُلِبَتِ النَّدَاوَةُ فَصَارَتْ یَابِسَة. (1)

رطوبت آن گرفته می شود و به [مادّه] خشک تبدیل می گردد.

معلوم است که حضرت با این تمثیل هایی که از عالم مشهود و محسوسات دنیوی بیان کرده اند، خواسته اند استبعادی که در ذهن راوی بوده از میان برود. نه اینکه در آنجا اتّفاقی عین آنچه در اینجا می افتد افتاده باشد.

پس تغییرات بر اساس اختلاف درجات اجزای آب در اطاعت و عصیان صورت گرفته است اما نوع تفاوت ها به خواست خداوند متعال تحقّق پیدا کرده است. یعنی پیدایش گونه های مختلف خلق به مشیّت الهی است اما سبب اینکه خدای تعالی موجودی را خاک و موجودی دیگر را آب و موجودی دیگر را حیوان خاص قرار داده امتیازاتی است که آن ها به هنگام امتحان پیدا کرده اند؛ البتّه به مشیّت و خواست الهی. یعنی خدا می توانست همین انواع موجود را به صورت های دیگری تقدیر و آن ها را بر اساس امتیازاتشان متفاوت کند.

ص: 28

اشاره :

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه این درس، به وجود روح در جهانی پیش از زندگی زمینی - عالم ارواح و ذرّ - آگاهی داشته باشد، نمونه های مهم آیات و روایات را در این زمینه بداند، ارتباط ولایت معصومان را با عالم ذرّ درک کند، موافقان و مخالفان این موضوع را بشناسد و در صورت امکان خلاصۀ تحقیقات آنان را در کلاس گزارش دهد، با مراجعه به منابع لازم، زمینه تحقیق و پژوهش را برای خود در این مورد هموار کند.

ص: 32

از نظر متون مقدس دینی خداوند متعال پیش از آنکه همه انسان ها را در این دنیا خلق کند حداقل در دو عالم دیگر آن ها را آفریده است: عالم ارواح که از آن به «عالم أظله» و «عالم أشباح» هم تعبیر شده است و عالم ذرّ که «عالم ألست» و «عالم عهد و میثاق» هم نامیده شده است.

مِنْهَا ثَمَّ ائْتَلَفَ هَاهُنَا وَ مَا تَنَاکَرَ ثَمَّ اخْتَلَفَ هَاهُنا. (1)

خدای تعالی ارواح را دو هزار سال پیش از بدن ها آفرید، سپس  آن ها را در هوا ساکن کرد پس روح هایی که در آنجا با هم آشنایی داشتند در اینجا ائتلاف دارند و آن هایی که در آنجا از هم نفرت داشتند در اینجا نیز با هم اختلاف دارند.

این حدیث شریف دلالت دارد که ارواح به صورت مستقل و بدون اینکه تعلّقی به بدن داشته باشند در هوا مسکن و مأوی داشتند و با هم در ارتباط بودند.

در برخی از روایات این باب از ولایت و دوستی امیرمؤمنان (علیه السلام) سخن به میان آمده است. دوستی و دشمنی هواداران و مخالفان آن حضرت در زندگی این جهانی به دوستی و دشمنی آنان در عالم ارواح پیوند خورده است. و ایشان بر پایه عالم ارواح مدعیان دوستی خویش را پاسخ داده و آن ها را تأیید یا تکذیب فرموده اند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُوْمِنِینَ (علیه السلام)؛ وَ هُوَ مَعَ أَصْحَابِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ :

أَمَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکَ وَ أَتَوَلَّاکَ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُوْمِنِینَ (علیه السلام): مَا أَنْتَ کَمَا قُلْتَ، وَیْلَکَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَیْ عَامٍ عَرَضَ عَلَیْنَا الُْمحِبَّ لَنَا فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ رُوحَکَ فِیمَنْ عَرَضَ عَلَیْنَا، فَأَیْنَ کُنْتَ؟ فَسَکَتَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ لَمْ یُرَاجِعْهُ. (2)

امیرمؤمنان (علیه السلام) به همراه اصحاب خویش بودند که مردی نزد ایشان آمد. سلام کرد و گفت: به خدا سوگند تو را دوست دارم و پیرو تو هستم. امیرمؤمنان (علیه السلام) به وی فرمود: تو آن چنان که می گویی، نیستی وای بر تو به راستی که خداوند روح ها را دو هزار سال پیش از بدن ها آفرید و دوستان ما را بر ما عرضه کرد به خدا سوگند روح تو را در میان آنان که بر ما عرضه شدند، ندیدم تو کجا بودی؟ در این هنگام آن مرد ساکت شد و [دیگر نزد امیرمؤمنان (علیه السلام) ] باز نگشت.

ص: 34

در برخی از روایات این باب محبّت و نفرتی که در برخورد نخستین میان انسان ها احساس می شود نشانه انس و محبت و بغض و نفرت موجود در عالم ارواح دانسته شده است. امیرمؤمنان (علیه السلام) در وصیت خویش به فرزندانش می فرماید :

یَا بُنَیَّ إِنَّ الْقُلُوبَ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ تَتَلَاحَظُ بِالْمَوَدَّةِ وَ تَتَنَاجَی بِهَا. وَ کَذَلِکَ هِیَ فِی الْبُغْضِ. فَإِذَا أَحْبَبْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ خَیْرٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَارْجُوهُ وَ إِذَا أَبْغَضْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَاحْذَرُوهُ. (1)

ای فرزندانم همانا قلب ها (روح ها) لشکریانی آراسته بودند و به خاطر دوستی به همدیگر توجه داشتند و با یکدیگر راز دل می گفتند. در دشمنی هم نظیر همین موضوع جریان داشت، پس چنانچه بدون هیچ سابقه ای کسی را دوست داشتید به او امیدوار باشید و اگر بدون هیچ پیشینه ای شخصی را دشمن داشتید از او بپرهیزید.

در روایات این باب صحبت از خلقت حضرت آدم (علیه السلام) و ذریّه او به میان نیامده است. و وجه تمایز ارواح از همدیگر به صورت روشن و بلورین بیان نشده است. یعنی همان گونه که یکی از وجوه تمایز انسان ها در این دنیا نسبت هایشان به پدر و مادر و قوم و قبیله خاص است در آن جا از چنین امری به این صورت ظاهراً خبری نبوده است.

و نیز از زندگی ارواح در آن عالم که به صورت مستقل و جدا از هر گونه بدنی در هوا سکنی داشتند گزارش کامل و روشنی در دست نیست. (1)

است. و اسناد عده ای از آن ها معتبر است و دلالت آن ها بر وجود عالم ذرّ واضح و روشن است، و ادعای تواتر معنوی این روایات هم بعید نیست. (1)

از آیات قرآن کریم و روایات فراوانی که درباره وجود عالم ذرّ و خصوصیات آن وارد شده است استفاده می شود که خداوند متعال همه فرزندان حضرت آدم (علیه السلام) را در عالم ذرّ از پشت حضرت آدم (علیه السلام) بیرون کشید و از آنان بر ربوبیّت خویش عهد و پیمان گرفت. خدای تعالی می فرماید :

وَإِذ أَخَذَ رَبُّک َ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ القِیامَةِ إِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلِینَ. (2)

و یاد آور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذرّیّه  آن ها را اخذ کرد و آن ها را بر خودشان گواه گرفت. آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند : آری. گواه هستیم تا مبادا در روز قیامت بگویید: ما از این امر در غفلت بودیم.

در این آیه شریفه درست است که خداوند متعال تصریح به اخذ ذریّه حضرت آدم از پشت او ننموده است بلکه اخذ ذرّیه بنی آدم را به پشت فرزندان آدم (علیه السلام) نسبت داده است. ولی این امر با اخذ ذرّیه حضرت آدم (علیه السلام) از پشت او منافات ندارد. زیرا خدای متعال در آیه شریفه می خواهد علاوه بر اخذ فرزندان آدم از پشت او، کیفیّت اخراج از پشت را هم بیان کند. یعنی می گوید: فکر نکنید که همه فرزندان آدم (علیه السلام) از پشت او به صورت مستقیم و بدون هیچ واسطه ای خارج شدند بلکه تنها فرزندان مستقیم و بدون واسطه حضرت آدم (علیه السلام) از پشت او به صورت مستقیم خارج شدندو فرزندان با واسطه از پشت وسایط خارج گشتند؛ به همان صورتی که در عالم مشهود به تدریج خارج می شوند. بنابر این روایاتی که اخراج را به پشت حضرت آدم (علیه السلام) نسبت داده به این جهت اشاره ندارند ولی آیه شریفه به این جهت نیز اشاره نموده است.

ص: 37

پس در عالم ذرّ خداوند متعال همه انسان ها را - از حضرت آدم تا آخرین فرزند او که تا روز قیامت به دنیا خواهد آمد - در کنار هم جمع کرد و آن ها خود را شناختند؛ و خداوند متعال خود را به آن ها شناساند و به آنان خطاب کرد و آن ها به ربوبیّت او اقرار نمودند. امام باقر (علیه السلام) می فرماید :

أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّه. (1)

[خداوند] فرزندان آدم را تا روز قیامت به صورت ذرّه از پشت او خارج کرد و خود را به آن ها شناساند و نمایاند و اگر این [معرفی] نبود احدی پروردگارش را نمی شناخت.

و امام صادق (علیه السلام) در جواب از اینکه آیا اقرار زبانی بوده است می فرماید :

نَعَمْ وَ قَالُوا بِقُلُوبِهِم. (2)

بله و به قلب هایشان [پاسخ] گفتند.

و امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید :

وَ مَیَّزَ الرُّسُلَ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ وَ أَمَرَ الْخَلْقَ بِطَاعَتِهِمْ فَأَقَرُّوا بِذَلِکَ فِی الْمِیثَاق. (3)

و رسولان و پیامبران و اوصیا را جدا ساخت و خلائق را به اطاعت از ایشان امر فرمود و [همه] در [عالم] میثاق به این امر اقرار کردند.

و در حدیثی دیگر بیان شده است که همه ذرّیّه ای که در عالم ذرّ از پشت حضرت آدم بیرون شده بودند در دنیا هم بیرون خواهند آمد.

فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ إِلَی الدُّنْیَا کُلَّ مَنْ أَخَذَ عَلَیْهِ الْمِیثَاق. (4)

ناگزیر خداوند همه کسانی را که از ایشان عهد گرفته به این دنیا خواهد آورد.

ص: 38

و نیز در آیه:

یا أَیُّها النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ آلبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَةٍ. (1)

امام باقر (علیه السلام) در تفسیر «مخلقة و غیر مخلقة» مخلقه را ذریّه ای می داند که در صلب حضرت آدم (علیه السلام) قرار داشتند.

الْمُخَلَّقَةُ هُمُ الذَّرُّ الَّذِینَ خَلَقَهُمُ اللَّهُ فِی صُلْبِ آدَمَ (علیه السلام)أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاق. (2)

مخلّقه ذرّه هایی هستند که خداوند  آن ها را در صلب آدم خلق کرده از ایشان پیمان گرفته است.

ص: 39

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس از استقلال وجود ارواح در عالم ارواح و خلقت یکباره آن ها و کیفیت قرار گرفتن آن ها در بدن های ذرّی و سؤال و جواب خدای تعالی با آن ها در عالم ذرّ، آگاه باشد. و نقش روح و بدن را در ذات آدمی بداند و در تمثیل هایی که امام سجّاد و امام صادق (علیهما السلام) در پیوند جان و تن آورده اند، نیک بیندیشد و آن ها را بررسی و حفظ کند.

ص: 42

همانا خدای تبارک و تعالی دانست که اگر روح ها با برتری و بلندی که دارند، به حال خود رها شوند بیشترشان بدون توجه به خدا ادعای ربوبیّت خواهند کرد از این رو به قدرت خویش  و از سر علاقه و رحمت به ارواح، آن ها را در بدن هایی قرار داد که در ابتدای تقدیر برای آنان مقدّر ساخته بود.

این حدیث شریف دلالت دارد همان گونه که ارواح انسان ها مشخص و متمایز از همدیگر بودند؛ خداوند متعال هر یک از  آن ها را در بدنی مشخص و متمایز از سایر ابدان که از اول مقدّر کرده بود، قرار داد.

روایات عالم ارواح دلالت دارد که مدّت زمانی که ارواح از بدن ها جدا بودند، دو هزار سال بود.

نیز همان روایات دلالت دارد که میان خلقت ارواح فاصله زمانی وجود نداشت. یعنی به این صورت نبود که روحی خلق شود و بعد از مدتی روح دیگری از او یا مستقل از آن پدید آید؛ بلکه همه ارواح در زمان واحد خلق شده بودند. از روایات عالم ذرّ استفاده می شود که همه ذرّیه آدم (علیه السلام) از پشت وی با ترتیبی که میان آن ها در دنیا وجود دارد در یک زمان بیرون آورده شده اند. یعنی با وجود این که ترتیب آن ها مشخّص و معیّن بود ولی همه آن ها در زمان واحد موجود شده بودند.

پس با توجه به مطالب یاد شده نتیجه می گیریم که همه ارواح در زمان واحدی در ابدان خاص خود قرار گرفته اند؛ چنانچه ظاهر «فجعلها فی الأبدان الّتی قدّر لها» و ظاهر فاصله زمانیِ جدایی ارواح از ابدان به دو هزار سال بر آن دلالت دارد. و معلوم است این امر به این صورت در دنیای مشهود صورت نمی گیرد. زیرا در دنیا آن گاه که اوّلین فرزند حضرت آدم (علیه السلام) متولّد شد فرزندان دیگر او تا آخر وجود نداشتند. پس معلوم می شود این امر یعنی قرار گرفتن ارواح در ابدان بعد از دو هزار سال در جایی دیگر و عالمی غیر از عالم دنیا صورت گرفته است. و آن عالم بر حسب روایاتی که نقل گردید جز عالم ذرّ عالم دیگری نیست. پس خداوند متعال در عالم ذرّ بدن های ذرّی همه ذریّه حضرت آدم (علیه السلام) را که از پیش تقدیر کرده بود از پشت او بیرون آورده و روح هر کدام را در بدن مقدّر برای آن قرار داد یا اوّل بدن ها را مشخص و معیّن کرد و بعد روح هر کدام را با آن مرکّب ساخت و سپس آن ها را علم و شعور و اختیار عطا فرمود و مورد

ص: 44

خطاب قرار داد و از  آن ها عهد و پیمان گرفت. و آن گاه آنان را برای بار اوّل یا بار دوم در پشت حضرت آدم (علیه السلام) جمع کرد و آنان از صلبی به صلب دیگر منتقل شدند تا در زمان خاصّ که از پیش برایشان تقدیر شده بیرون آیند. امام حسین (علیه السلام) هم عبور از اصلاب را در دعای عرفه به این صورت بیان می کند :

ابْتَدَأْتَنِی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ أَنْ أَکُونَ شَیْئاً مَذْکُوراً وَ خَلَقْتَنِی مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ أَسْکَنْتَنِی الْأَصْلَابَ آمِناً لِرَیْبِ الْمَنُونِ وَ اخْتِلَافِ الدُّهُورِ، فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِناً مِنْ صُلْبٍ إِلَی رَحِم. (1)

به نعمت خویش [خلقت] مرا آغاز کردی پیش از آن که ذکری از من در میان باشد. مرا از خاک آفریدی سپس در اصلاب منزل دادی تا از حوادث روزگار و گردش دوران و گذشت سال ها در امان باشم. پس همواره از صلبی به رحمی در حال انتقال بودم.

و در حدیث دیگر از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که وقتی جنین در رحم مادر به چهار ماهگی می رسد خداوند متعال دو فرشته را می فرستد و آن دو وارد رحم می شوند در حالی که روح قدیمه که در اصلاب مردان و ارحام زنان منتقل می شود، در رحم قرار دارد :

ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ مَلَکَیْنِ خَلَّاقَیْنِ یَخْلُقَانِ فِی الْأَرْحَامِ مَا یَشَاءُ اللَّه.... فَیَصِلَانِ إِلَی الرَّحِمِ وَ فِیهَا الرُّوحُ الْقَدِیمَةُ الْمَنْقُولَةُ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاء. (2)

سپس خداوند دو فرشته صورتگر می فرستد تا در رحم آنچه را خدا می خواهد شکل دهند...پس وارد رحم می شوند در حالی که روح قدیمه ای که از اصلاب مردان به ارحام زنان منتقل می شود، در آن قرار دارد.

روایاتی هم در وجوب غسل میّت وجود دارد که غسل میّت را غسل جنابت می داند و بیان می کند که به هنگام مرگ غیر از روح چیز دیگری نیز خارج می شود

ص: 45

که از آن به نطفه تعبیر می کند و توضیح می دهد که این نطفه در زن و مرد و بچه و بزرگ وجود دارد. در این روایات هم شاهدی بر مطلبی که ذکر شد می توان یافت. (1)

ونیز مرحوم کلینی در کافی باب «کون المؤمن فی صلب الکافر» از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند :

إِنَّ نُطْفَةَ الْمُوْمِنِ لَتَکُونُ فِی صُلْبِ الْمُشْرِکِ فَلَا یُصِیبُهُ مِنَ الشَّرِّ شَیْءٌ حَتَّی إِذَا صَارَ فِی رَحِمِ الْمُشْرِکَةِ لَمْ یُصِبْهَا مِنَ الشَّرِّ شَیْءٌ حَتَّی تَضَعَهُ. (2)

همانا نطفه مومن در صلب کافر قرار می گیرد اما چیزی از بدی (کافر) به او نمی رسد تا آنجا که در رحم زن مشرک قرار می گیرد از شرّ او چیزی به مومن نمی رسد.

کیفیّت تعلّق روح و احاطه آن به بدن هم به مانند تعلّق و احاطه دو امر مادّیِ مساوی از تمام جهات نیست زیرا روح اگرچه از نظر اصل مادّی بودن بابدن اشتراک دارد ولی از نظر لطافت و رقّت با آن خیلی متفاوت است.

وَ الْجَسَدُ بِغَیْرِ رُوحٍ صُورَةٌ لَا حَرَاکَ بِهَا فَإِذَا اجْتَمَعَا قَوِیَا وَ صَلُحَا کَذَلِکَ الْعَمَلُ وَ الْقَدَر. (1)

همانا تقدیر و عمل به منزله روح و بدن است. روح بدون بدن قادر به درک محسوسات نیست وبدن بدون روح مجسمه ای است که حرکتی ندارد پس هنگامی که این دو با هم جمع شوند نیرومند می گردند. عمل و تقدیر نیز این چنین هستند.

ولی از آن جا که همه ادراکات بدن به واسطه روح تحقّق پیدا می کند و تمام توانایی های بدن از روح است؛ امام صادق (علیه السلام) روح و بدن را به گوهری در صندوق تشبیه کرده است که با دستیابی به گوهر، صندوق کنار انداخته می شود.

مَثَلُ رُوحِ الْمُوْمِنِ وَ بَدَنِهِ کَجَوْهَرَةٍ فِی صُنْدُوقٍ إِذَا أُخْرِجَتِ الْجَوْهَرَةُ مِنْهُ طُرِحَ الصُّنْدُوقُ وَ لَمْ یُعْبَأْ بِه. (2)

مَثل روح و بدن مؤمن نظیر گوهری در صندوق است وقتی گوهر از صندوق خارج شود، صندوق کنار انداخته می شود و به آن اهمیّت داده نمی شود.

ولی با وجود همه این ها نباید فراموش کرد که خیلی از ادراکات روح از ناحیه بدن برایش مهیّا می گردد. یعنی روح با چشم بدن می بیند و با گوش بدن می شنود و با مغز و اعصاب و جریان خون در رگهای بدن امور انسانی را تنظیم می کند و بدون آن ها از این نوع ادراکات بی بهره است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید :

الْعَیْنُ شَحْمَةٌ وَ هُوَ الْبَیَاضُ وَ السَّوَادُ وَ النَّظَرُ لِلرُّوح.

قَالَ صَبَّاح: فَإِذَا عَمِیَتِ الْعَیْنُ کَیْفَ صَارَتِ الرُّوحُ قَائِمَةً وَ النَّظَرُ ذَاهِبٌ؟

قَالَ (علیه السلام): کَالشَّمْسِ طَالِعَةٌ یَغْشَاهَا الظَّلَام... .

قَالَ: الرُّوحُ مَسْکَنُهَا فِی الدِّمَاغِ وَ شُعَاعُهَا مُنْبَثٌّ فِی الْجَسَدِ بِمَنْزِلَةِ الشَّمْسِ دَارَتُهَا فِی السَّمَاءِ وَ شُعَاعُهَا مُنْبَسِطٌ عَلَی الْأَرْضِ فَإِذَا غَابَتِ

ص: 48

الدَّارَةُ فَلَا شَمْسَ وَ إِذَا قُطِعَتِ الرَّأْسُ فَلَا رُوح. (1)

چشم پیه ای است سفید و سیاه و دیدن برای روح است. صبّاح پرسید : [چگونه است] وقتی چشم کور می شود با این که روح پابرجاست دیدن از بین می رود؟

امام (علیه السلام) فرمود: مانند خورشید تابانی که تاریکی آن را می پوشاند...

[و] فرمود: مسکن روح در مغز است و شعاع  آن در بدن پخش است مانند خورشید که قرص آن در آسمان است و شعاعش بر زمین گسترده شده است. آنگاه که قرص غایب گردد. خورشید نیست و چنانچه سر قطع شود، روح نیست.

و امام صادق (علیه السلام) فرمود :

فَإِذَا جَمَدَ الدَّمُ فارق الروح البَدَن. (2)

وقتی خون جامد [منعقد] شود روح از بدن جدا می شود.

پس روح و بدن همواره در ارتباط اند ونشاط و شادابی و کسالت و افسردگی هر یک در دیگری تأثیر دارد. و هر دو در تحقّق انسان نقش اساسی دارند اگرچه نقش روح نسبت به بدن مهم تر است. وبه همین جهت است که امیرمؤمنان (علیه السلام) روح و بدن را به معنا و لفظ تشبیه کرده است :

الروح فی الجسد کالمعنی فی اللفظ. (3)

روح در بدن مانند معنی برای لفظ است.

در روایت دیگری رابطه روح و بدن را مانند رابطه امام و خلق دانسته می گوید:

اعْلَمْ یَا فُلَانُ إِنَّ مَنْزِلَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْجَسَدِ بِمَنْزِلَةِ الْإِمَامِ مِنَ النَّاسِ الْوَاجِبِ الطَّاعَةِ عَلَیْهِمْ، أَ لَا تَرَی أَنَّ جَمِیعَ جَوَارِحِ الْجَسَدِ شُرَطٌ لِلْقَلْبِ وَ تَرَاجِمَةٌ لَهُ مُوَدِّیَةٌ عَنْهُ الْأُذُنَانِ وَ الْعَیْنَانِ وَ الْأَنْفُ وَ الْیَدَانِ وَ

ص: 49

الرِّجْلَانِ وَ الْفَرْجُ فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا هَمَّ بِالنَّظَرِ فَتَحَ الرَّجُلُ عَیْنَیْهِ وَ إِذَا هَمَّ بِالِاسْتَِماعِ حَرَّکَ أُذُنَیْهِ وَ فَتَحَ مَسَامِعَه...وَ کَذَلِکَ یَنْبَغِی الْإِمَامَ [لِلْإِمَامِ] أَنْ یُطَاعَ لِلْأَمْرِ مِنْهُ. (1)

بدان ای فلانی، همانا جایگاه روح در بدن همانند جایگاه امام در میان خلق است؛ امامی که طاعتش بر آن ها واجب است. آیا نمی بینی که همه اعضای بدن پاسداران روح و مترجمان او هستند؛ گوش ها، چشم ها، بینی، دستها، پاها و فرج از او فرمان می برند، پس روح وقتی قصد نگاه کردن می کند انسان چشمانش را باز می کند و وقتی قصد گوش کردن می کند گوش هایش را تکان داده و آن ها را می گشاید... همین طور سزاوار است دستورات امام اطاعت شود.

ص: 50

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس اصل و ذات روح و ابزار ادراک آن و تفاوت آن را با قلب بداند و به حیات و ممات آن آگاهی داشته و معانی مختلف آن را در متون دینی با ذکر شواهد و مثال ها یادگیرد و تفاوت روح قدیمه را با روح حیات و بقا به خاطر بسپارد.

ص: 54

و در جای دیگر این حدیث بیان می کند که در خواب روح انسان به واسطه عقلی که خداوند متعال در او نهاده است اشیا را می بیند و حفظ می کند :

إنَّ الَّذِی عَایَنَ تِلْکَ الْأَشْیَاءَ وَ حَفِظَهَا فِی مَنَامِکَ قَلْبُکَ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ فِیهِ الْعَقْلَ الَّذِی احْتَجَّ بِهِ عَلَی الْعِبَاد. (1)

همانا آنچه در خواب این اشیاء را می بیند و حفظ می کند قلب (روح) توست که خدا عقل را در آن قرار داده است [عقلی] که به واسطه آن بر بندگان احتجاج می کند.

و در جای دیگر آن تفکّر را هم کار قلب و روح به واسطه عقل دانسته است.

وَ ذَلِکَ أَنَّ الْقَلْبَ یُفَکِّرُ بِالْعَقْلِ الَّذِی فِیه. (2)

همانا قلب به واسطه عقلی که در آن است تفکّر می کند.

بر پایه ظهور این چند فقره از روایت در جدایی روح از عقل جای شک و تردیدی نیست. البتّه باید توجّه داشت که مراد از «قلب» در این حدیث شریف روح است؛ نه عضو خاصّ از بدن انسان که تکه گوشت صنوبری شکل است. و در حدیثی دیگر امام صادق (علیه السلام) حیات روح را علم و دانایی و مرگ آن را جهل و نادانی دانسته است :

الرُّوحُ فَحَیَاتُهَا عِلْمُهَا وَ مَوْتُهَا جَهْلُهَا وَ مَرَضُهَا شَکُّهَا وَ صِحَّتُهَا یَقِینُهَا وَ نَوْمُهَا غَفْلَتُهَا وَ یَقَظَتُهَا حِفْظُهَا. (3)

حیات روح، علم آن و مرگش جهل آن است، مرض آن شک و سلامتی آن، یقین آن است، غفلت، خواب عقل و حفظ، بیداری آن است.

در این حدیث شریف تصریح شده است که روح همانند بدن حیات و مرگ، و خواب و بیداری و سلامتی و مرض دارد، ولی از آن جا که روح با بدن متفاوت است مرگ و حیات و خواب و بیداری آن هم با مرگ و حیات و خواب و بیداری بدن فرق دارد.

گذشته از این ها همه انسان ها با مراجعه به خویش در می یابند که هر روز بر علم

ص: 56

آن ها افزوده می شود و یا از آن کم می شود. خدای متعال هم بر این امر تصریح فرموده؛ که برخی انسان ها چون به مراحل نهایی حیات رسند، علم و دانش از آن ها گرفته می شود :

وَمِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ العُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً. (1)

و برخی از شما به پست ترین مرحله عمر می رسند تا آنجا که بعد از دانایی چیزی ندانند.

بنابر این اختلاف روح با بدن امری مسلّم بوده، هیچ شک و تردیدی در این امر نیست؛ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی آشکارا به این موضوع اشاره کرده و روح را جسمی لطیف دانسته که تن پوشی غلیظ از بدن بر آن پوشانده اند  :

الرُّوحُ جِسْمٌ رَقِیقٌ قَدْ أُلْبِسَ قَالَباً کَثِیفا. (2)

روح، جسمی لطیف است که قالب غلیظی بر آن پوشانده شده است.

و امام باقر (علیه السلام) نیز می فرماید :

إنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَظْهَرَ رُبُوبِیَّتَهُ فِی إِبْدَاعِ الْخَلْقِ وَ تَرْکِیبِ أَرْوَاحِهِمُ اللَّطِیفَةِ فِی أَجْسَادِهِمُ الْکَثِیفَة. (3)

خداوند متعال در شروع آفرینش و ترکیب روح های لطیف در بدن های غلیظ ربوبیّتش را آشکار ساخته است.

پس روح و بدن در اصل جسمیّت اشتراک دارند و تفاوت میان آن دو به لطافت و غلظت است. از این جاست که روح با چشم تن دیده نمی شود و با هیچ یک از حواسّ ظاهری ادراک نمی گردد. در حدیثی دیگر از امام صادق (علیه السلام) روح امری از امور آخرت شمرده شده است :

الْإِنْسَانُ خُلِقَ مِنْ شَأْنِ الدُّنْیَا وَ شَأْنِ الآْخِرَةِ فَإِذَا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا صَارَتْ

ص: 57

حَیَاتُهُ فِی الْأَرْض. (1)

انسان آفرینشی است [مرکّب] از مرتبه دنیایی و مرتبه آخرتی پس هنگامی که خدا بین این دو مرتبه جمع کند، زندگی انسان در زمین جریان می یابد.

پس معلوم شد که تجرّد به معنای عین علم بودن روح و حقیقت انسان خلاف ظاهر نصوص دینی است. اضافه بر اینکه وجدان انسانی هم با آن مخالف است. زیرا هیچ انسانی در هیچ یک از مراحل عمر خویش اگرچه به بالاترین درجه انسانیّت هم دست یافته باشد، به هیچ وجه ادّعای عین علم بودن نفس خویش را نکرده و نمی کند. در جایی که خدای تعالی از بزرگترین پیامبرش نقل می کند که «ربّ زدنی علماً» چگونه ممکن است دیگر فرزندان آدم که در کمالات به درجه وی نمی توانند رسید، ادعای عین علم بودن کنند؟!

رُوحَ الْحَیَاةِ وَ الْبَقَاء... . (1)

سپس خداوند دو فرشته صورتگر بر می انگیزد تا در رحم آنچه را خدا می خواهد شکل دهند [آن دو فرشته] از دهان زن به [سمت] شکم او سرازیر می شوند و به رحم می رسند در حالی که روح قدیمه ای که در اصلاب مردان و ارحام زنان منتقل می شود، در رحم قرار دارد پس [آن فرشته ها] روح حیات و بقاء را در جنین می دمند.

در این حدیث شریف از دو روح نام برده شده است. یکی، روح قدیمه که در صلب ها و رحم ها جاری است و دیگری روح حیات و بقا که به هنگام اتمام چهار ماه برای جنین در رحم مادر به او اضافه می شود. به نظر می رسد روح قدیمه همان است که خداوند متعال دو هزار سال پیش از ابدان آن را آفریده و در عالم ذرّ در بدن ذرّی قرار داده و بعد در صلب های مردان و ارحام زنان جاری ساخته است. و این روح همراه جنین از همان ابتدا هست تا اینکه به چهار ماهگی کامل برسد. در این وقت روح حیات و بقا (2)  در آن دمیده می شود.

حدیث دیگری از امام زین العابدین (علیه السلام) در مورد دیه جنین وارد شده است. حضرت دیه جنینی را که استخوان بندی و اعضای اندام هایش ظاهر شده و روح عقل به آن دمیده شده است، دیه کامل دانسته و تحوّل و دگرگونی جنین را در شکم مادر پیش از چهار ماهگی و تعلّق دیه به آن را به خاطر وجود روح قدیمه می داند:

وَ إِنْ طَرَحَتْهُ وَ هُوَ نَسَمَةٌ مُخَلَّقَةٌ لَهُ عَظْمٌ وَ لَحْمٌ مُزَیَّلَ الْجَوَارِحِ قَدْ نُفِخَ فِیهِ رُوحُ الْعَقْلِ فَإِنَّ عَلَیْهِ دِیَةً کَامِلَةً.

قُلْتُ لَهُ: أَرَأَیْتَ تَحَوُّلَهُ فِی بَطْنِهَا إِلَی حَالٍ أَ بِرُوحٍ کَانَ ذَلِکَ أَوْ بِغَیْرِ رُوحٍ؟

قَالَ: بِرُوحٍ عَدَا الْحَیَاةِ الْقَدِیمِ الْمَنْقُولِ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ

ص: 59

النِّسَاءِ. وَ لَوْلَا أَنَّهُ کَانَ فِیهِ رُوحٌ عَدَا الْحَیَاةِ مَا تَحَوَّلَ عَنْ حَالٍ بَعْدَ حَالٍ فِی الرَّحِمِ وَ مَا کَانَ إِذاً عَلَی مَنْ یَقْتُلُهُ دِیَةٌ وَ هُوَ فِی تِلْکَ الْحَالِ. (1)

و اگر جنین را سقط کند در حالی که انسان از پیش خلق شده، گوشت و استخوانش روئیده و اندام هایش کامل گردیده و روح عقل در آن دمیده شده باشد، دیه کامل دارد.

عرض کردم: تحوّل [جنین] در شکم از حالی به حال دیگر آیا به روح است یابدون روح؟

فرمود: به روح قدیمی است که غیر از روح حیات است و در صلب های مردان و رحم های زنان منتقل می شود و اگر آن روح که غیر حیات است نبود، جنین در رحم از حالی به حال دیگر متحوّل نمی شد. و در این صورت برای قاتل او در این حال دیه ای تعلّق نمی گرفت.

لفظ «قدیم» در این روایت به قرینه روایت پیشین صفت روح است نه حیات؛ و مراد از روح العقل هم همان روح حیات و بقاست که در روایت پیشین به آن تصریح شد. منظور از «عدا الحیاة» هم، همین روح حیات و بقا وروح عقل است.

با توجه به این دو روایت معلوم می شود جنین تا چهار ماهگی فاقد روح حیات و شعور خاص انسانی است ولی این بدان معنا نیست که جنین پیش از آن دارای هیچ روحی نیست. بلکه جنین از همان اوان شکل گیری خویش بلکه پیش از آن و از هنگام نطفه بودن و در صلب ها و رحم ها نیز دارای روحی است که از آن در روایات به عنوان «روح قدیم» تعبیر شده است. از واژه قدیم نیز استفاده می شود که مقصود از وجود روح در جنین پیش از چهار ماهگی روح نباتی و حیوانی نیست که در کلمات فیلسوفان و اطبّا دیده می شود. بنابراین چون جنین در چهار ماهگی روح عقل وحیات خاص انسانی را دارا می شود، در حقیقت انسان کامل شده و به همین جهت باید دیه آن کامل پرداخته شود.

از این دو روایت مطلب دیگری نیز استفاده می شود؛ و آن اینکه روح قدیمه آنگاه

ص: 60

که در اصلاب مردان وارحام زنان جاری می شود تا موقعی که به چهار ماهگی برسد عقل و شعور و حیات خاص انسانی ندارد؛ ولی این دلالت نمی کند که در آن مدت هیچ گونه شعور و حیاتی نداشته باشد. زیرا چنانکه گفتیم همه موجوداتی که از جوهر اصلی یعنی آب خلق شده اند دارای حیات و شعور هستند و معلوم است روح و جنین هم از آن جوهر اصلی خلق شده و بنابراین بی بهره از حیات و شعور نیستند.

ص: 61

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس به خلقت انسان ها از خاک و گل آگاهی داشته و به مراحل تکوین آن ها در رحم مادر توجه کند و آیات قرآن کریم را در این مورد بررسی نماید و به شبهه هایی که درباره «انسان» مطرح می شود پاسخ گوید و تفسیر امام باقر (علیه السلام) را درباره «مخلّقه» و «غیر مخلّقه» به خاطر بسپارد.

ص: 64

بدین ترتیب روشن گردید که همه انسان ها از جهت روح و بدن از جوهر اصلی که تبدیل به خاک و گِل شده بود خلق شده اند.  همان انسان که از خاک و گل خلق شده است وقتی در رحم مادر قرار می گیرد به تدریج رشد نموده و مراحل مختلف جنینی را سپری کرده و بعد از پایان دوران جنینی پا به این دنیا می گذارد. پس هر نطفه ای که مراحل رشد خودرا در رحم مادر طی می کند روح و بدن ذرّی را در تمام حالات همراه خود داردو به همین جهت است که می تواند رشد نموده و انسان تمام عیار شود. و آن نطفه هایی که روح قدیمه و بدن ذرّی را همراه ندارند طبق سنّت الهی رشد ننموده و از بین می روند، مگر اینکه خدای تعالی بخواهد برای آن ها در همین عالم روح و بدنی خلق کند. ولی خداوند متعال طبق سنّت خویش به طور معمول و غالب آن هایی را به این دنیا می آورد که مراحل پیشین خلقت را طی کرده باشند و نطفه های دیگر با عزل و سقط از بین می روند. شواهد و دلایل این مطالب در آیات و روایات فراوان است. ما در این جا به برخی از آن ها اشاره می کنیم :

مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنا آلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنا آلعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنا آلمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنا آلعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الخالِقِینَ. (1)

و البتّه ما انسان را از سلاله ای از گل آفریدیم * آنگاه او را نطفه ای در جایگاهی ثابت قرار دادیم * سپس نطفه را خون بسته قرار دادیم و آن را مضغه کردیم و مضغه را استخوان ساختیم پس استخوان را گوشت پوشاندیم آنگاه خلقی دیگرش کردیم پس مبارک است خداوند که بهترین خلق کنندگان است.

یا أَیُّها النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ آلبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَنُقِرُّ فِی آلأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ مُسَمّیً ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً... (2)

ای مردم اگر در امر زنده شدن در قیامت در شک هستید پس قطعاً ما شما را از خاک آفریدیم سپس از نطفه سپس از خون بسته سپس از مضغه از پیش خلق شده و از پیش خلق نشده آفریدیم تا برای شما آشکار کنیم. و در رحم ها آن را که می خواهیم تا وقت معلوم قرار می دهیم سپس شما را در حالی که طفل هستید خارج می کنیم.

روشن است که منظور از انسان در آیات شریفه نوع انسان است نه شخص خاص که عبارت باشد از حضرت آدم (علیه السلام). زیرا حضرت آدم اگرچه همچون بقیّه انسان ها از خاک خلق شده است ولی در خلقت حضرت آدم (علیه السلام) مراحل دیگری که در آیات شریفه به آن ها تصریح شده است مانند نطفه، علقة و مضغة وجود نداشته است.

پس تفسیر انسان مخلوق از خاک و گل به حضرت آدم (علیه السلام) در آیات شریفه، صحیح نیست. بلکه صحیح در تفسیر آیات شریفه همان است که به تفصیل از آیات و روایات استفاده شد ؛ مبنی بر اینکه همه انسان ها پیش از این دنیا در دنیای دیگر از خاک آفریده

ص: 67

شده اند. سپس بعد از جریان در صلب ها و رحم ها به صورت نطفه در آمده اند.

ممکن است گفته شود: مراد از انسان در این آیات نطفه انسان است که محصول تغذیه او از گیاه و میوه و گوشت و... است و همه آن ها از خاک پدید آمده اند و انسان نیز به این اعتبار از خاک آفریده شده است. (1)

البتّه اگر چه این معنا از نظر فهم عادی بشری صحیح است ولی آیا می توان گفت مراد خداوند متعال هم همین معنای عرفی بشری است؟ آیه به خلقت انسان از خاک و گل تصریح دارد و ظهور آیه شریفه این است که انسان مستقیماً از خاک و گل آفریده شده است. پس تنها هنگامی می توان این ظهور را بی اعتبار دانست که خلقت انسان از خاک و گل به صورت مستقیم امکان عقلی نداشته باشد ولی اگر چنین امری امکان داشته باشد و روایات هم بر آن تأکید کرده باشند دیگر نمی توان گفت که مراد خداوند متعال همان است که ما به فهم عادی بشری خود و بدون توجه به تعالیم الاهی از آیات قرآن می فهمیم.

اضافه بر اینکه آیات شریفه به صراحت دلالت دارند که «انسان» از خاک آفریده شده است. و معلوم است که به بدن تنها انسان گفته نمی شود بلکه بدن آنگاه که با روح مرکب شود انسان است. حال باید دید آنان که آیات کریمه را به پدید آمدن نطفه از غذاهایی که محصول خاک است تفسیر می کنند آیا مرادشان این است که مجموع روح و بدن از این غذاها بوجود آمده است یا تنها بدن را محصول این غذاها می دانندو روح ربطی به آن ندارد؟ ظاهر فهم بشری آن است که روح از این غذاها بوجود نیامده است. ولی اگر کسی هم قائل شود که روح هم همانند بدن محصول غذاهایی است که محصول خاک است؛ می گوییم چنانکه گفتیم روایات فراوان دلالت دارند که روح دو هزار سال پیش از بدن خلق شده است.

پس دلالت قرآن کریم بر خلقت همه انسان ها از خاک و گل با توجه به آیات کریمه یاد شده روشن است. و این امر با توجه به سیر بحث انسان شناسی که به طور فشرده در این چنددرس آورده شد روشن تر گردید. و به نظر نمی رسد با مطالبی که در این زمینه

ص: 68

بیان شد باز هم جای شک و تردید باقی باشد ولی برای تکمیل بحث به برخی از روایاتی که دلالتشان بر خلقت انسان ها از خاک و گل واضح است اشاره می شود :

ابْتَدَأْتَنِی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ أَنْ أَکُونَ شَیْئاً مَذْکُوراً وَ خَلَقْتَنِی مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ أَسْکَنْتَنِی الْأَصْلَابَ آمناً لِرَیْبِ الْمَنُونِ وَ اخْتِلَافِ الدُّهُورِ فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِناً مِنْ صُلْبٍ إِلَی رَحِم... . (1)

به نعمت خویش [خلقت] مرا آغاز کردی پیش از آنکه ذکری از من در میان باشد. مرا از خاک آفریدی سپس در صلب ها منزل دادی تا از حوادث روزگار و گردش دوران و گذشت سالها در امان باشم. پس همواره از صلبی به رحمی در حال انتقال بودم....

و امام امیر المؤمنین (علیه السلام) هم شروع هر انسانی را از خاک همچون آیات قرآن کریم مورد تأکید قرار داده است:

أَیُّهَا الَْمخْلُوقُ السَّوِیُّ وَ الْمُنْشَأُ الْمَرْعِیُّ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ مُضَاعَفَاتِ الْأَسْتَارِ. بُدِئْتَ مِنْ (سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ) وَ وُضِعْتَ (فِی قَرارٍ مَکِینٍ إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ) وَ أَجَلٍ مَقْسُوم... . (2)

ای آفریده شده کامل و ایجاد شده ای که در تاریکیهای رحم ها و پرده های چند لایه مراعات می شوی، از سلاله ای از گل شروع شده ای و در جایگاهی ثابت و استوار تا اندازه معلوم و وقتی مقدّر قرار گرفته ای... .

بدین ترتیب روشن می شود هر انسانی پیش از آنکه در رحم مادر قرار گیرد از خاک و گل آفریده شده بود. زیرا روشن است که انسان به موجودی اطلاق می شود که مرکّب از روح و بدن است. و اطلاق انسان بر یکی از دو جزء یاد شده تنها در صورتی صحیح است که قرینه ای بر خلاف آن وجود داشته باشد. وبا توجه به سیر خلقت انسان از نظر قرآن و حدیث که ذکر شد نه تنها چنین قرینه ای وجود ندارد بلکه امر وارونه است و قرائن و شواهد بر خلقت انسان مرکب از روح و بدن از خاک و گل و جریان آن در صلب های مردان و رحم های زنان فراوان است.

ص: 70

ص: 74

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس معنای لغوی و اصطلاحی معاد را در دین اسلام و ادیان دیگر بداند و به اهمّیّت و آثار اعتقاد به آن در زندگی فردی و اجتماعی آدمی پی ببرد ضرورت معاد را از دو طریق عدل و حکمت الاهی اثبات کند و زندگی عملی خویش را بر پایه آن برنامه ریزی کند از وجود معاد در ادیان دیگر و حشر وحوش و حیوانات نیز به صورت اجمالی آگاهی یابد.

ص: 76

لاأبالی و بی دین جدا گشته و نتیجه تقوا و ایمان و بی مبالاتی و بی دینی خویش را خواهند چشید.

مؤمن و فاسق گذاشته نشده است بلکه بسیاری از کافران و مشرکان و فاسقان و عاصیان از حقوق مساوی نسبت به مؤمنان و مسلمانان و پرهیزکاران برخودار بوده بلکه بهتر و بیشتر از آن ها از نعمتهای دنیوی بهره مند شده اند و به عکس بسیاری از اولیای الاهی در این دنیا مشکلات فراوانی را تحمّل کرده اند. بنابر این عدل الاهی اقتضا می کند که حیات بشر با مردن تمام نشود و همین انسان ها با همین بدن های خویش که کارهای خوب و بد را مرتکب شده اند در دنیایی دیگر به جزای اعمال خویش برسند. عدل الهی اقتضا می کند که کافر با مؤمن و فاسق با نیکوکار نه تنها مساوی نباشند بلکه مؤمن و نیکوکار نزد خدای تعالی از کرامت و فضل و احسان الهی برخوردار شود.

دوم اینکه خدای تعالی در آیات فراوان در مقابل اعمال خیر و پرهیز از معاصی و احسان و نیکوکاری و کمک به فقرا و دست گیری از ضعفا و جهاد با کفار و مشرکان و کشته شدن در راه دین و عبادت و عبودیت و سایر اعمال خوب و خیر، وعده خیر و ثواب عظیم را به بندگانش در بهشت برین داده است

وَعَدَ اللّهُ آلَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا آلصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ. (1)

خداوند به آنان که ایمان آورده و عمل های صالح انجام داده اند وعده داده که برای شان آمرزش و اجری بزرگ است.

قُلْ أَذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ آلخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ آلمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَمَصِیراً لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُونَ خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُولاً. (2)

بگو آیا این خوب است یا بهشت جاوید که به پرهیزکاران وعده داده شده است؟ بهشت جزای  آن ها و محل بازگشت شان است. در آنجا همیشه برای  آن ها آنچه بخواهند، هست. بر عهده پروردگارت وعده ای است که مورد سؤال می شود.

و در آیات دیگر تأکید کرده که این وعده الاهی حقّ است و به یقین عملی خواهد شد.

ص: 81

وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا آلصّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِها آلأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَاللّهِ قِیلاً. (1)

و آنان که ایمان آورده و عمل های صالح انجام داده اند به زودی به باغ هایی واردشان کنیم که در زیر آن آبها روان است. و در آنجا تا ابد جاوید خواهند بود. وعده حقّ خداست و کیست که از خدا راستگوتر باشد.

حال اگر فرض کنیم که بسیاری از مؤمنان برای رسیدن به این جزای موعود به عبادت خدای خویش پرداخته و از جان ومال خویش در راه رسیدن به آن گذشته باشند یا به خاطر ترس از جهنّم و آتش آن لذّات دنیا را به خود حرام کرده و خود را از بسیاری از نعمتهای دنیوی محروم کرده باشند و بعد از مرگ از حیاتی تازه و زندگی جدید با امکاناتی عالی برای آنان خبری نباشد. در این صورت آیا از آن ها هیچ حقّی ضایع نشده است؟! روشن است که اگر چنین وعده ای از سوی خدای تعالی به آن ها داده نمی شد این همه مشکلات و سختی ها را تحمّل نمی کردند. به راستی محروم ساختن بندگان از آنچه به آنان وعده داده شده با عدل الاهی سازگار است؟ آیا محقّق نشدن این وعده ها ظلم و ستم در حق آن ها نیست؟

روشن است که به مقتضای عدل الهی این وعده ها حتماً و قطعاً باید عملی شود و به هیچ وجه تخلّفی در آن صورت نگیرد.

خداوند متعال در آیه ای دیگر بهشت را با بندگان خویش معامله کرده است. و معلوم است پای بند بودن به مواد عهدنامه و معامله لازم است:

إِنَّ اللّهَ آشْتَری مِنَ المُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ آلجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ آللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً فِی آلتَّوْراةِ وَالإِنْجِیلِ وَالقُرآنِ وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ. (2)

همانا خداوند از مؤمنان جان و مالشان را خریده است در مقابل برای شان بهشت را قرار داده است. در راه خدا جنگ می کنند پس می کشند و کشته می شوند.

ص: 82

این وعده ای بر عهده خدا در تورات و انجیل و قرآن است. و کیست که از خداوند به عهد خویش باوفاتر باشد.

در این آیه شریفه خداوندمتعال با آنان که می خواهند جان و مال خویش را در راه خدا بدهند معامله کرده و بهشت را قیمت آن قرار داده است. و سپس تاکید فرموده که او بر این معامله پای بند است و به هیچ وجه از آن تخطّی نخواهد کرد. و این پیمانی است که بین خداوند متعال و بندگان خویش در تورات و انجیل و قرآن بسته شده و هیچ کس وفادارتر از او به پیمان خویش نیست.

آنچه ذکر شد در مورد وعده پاداش اعمال نیک بود ولی وعده الاهی در مورد معاد به این جا ختم نمی شود و در آیات دیگری خود معاد وعده الاهی قرار گرفته و به تحقّق آن تأکید شده است :

کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنّا کُنّا فاعِلِینَ. (1)

همان طور که خلق اوّل را آغاز کردیم آن را باز می گردانیم. وعده ای است بر عهده ما به یقین انجامش خواهیم داد.

آیا گمان می کنید که شما را بیهوده خلق کردیم و به سوی ما باز نخواهید گشت؟

أَیَحْسَبُ آلإِنْسانُ أَنْ یُتْرَک َ سَدیً. (1)

آیا انسان گمان می کند بیهوده رها می شود؟

این دو آیه دلالت می کند که اگر حیات انسان با این دنیا پایان می گرفت و زندگی جدیدی برای او نبود که در آن جا مورد محاسبه قرار گیرد، خلقت این انسان با شرایط و امکاناتی که خداوند متعال برای تربیت او در این دنیا مهیّا کرده است، عبث و بیهوده می شد.

همانا این در نوشته های پیشین موجود است * نوشته های ابراهیم و موسی.

ودر جای دیگر بعد از نقل جریان حضرت آدم و حوا (علیهما السلام) و نزدیک شدن آن ها به درخت ممنوع و اخراجشان از بهشت و استقرارشان در زمین و توبه حضرت آدم (علیه السلام) آن ها را سرزنش کرده، به خروجشان از آن جا دستور می دهد. و پیروان راه هدایت خویش را لطف و مرحمت نموده، کافران را با عذاب ابدی تهدید می کند :

قُلْنا آهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدَیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ * وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ آلنَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. (1)

گفتیم: همه شما از آنجا فرو افتید، پس قطعاً هدایتی از سوی من برایتان خواهد آمد. هر کس از هدایت من پیروی کند  آن ها را هیچ ترسی نخواهد بود و اندوهی نخواهند داشت. و آنان که کفر ورزند و آیات ما را تکذیب کنند آنان اهل آتش بوده در آن همیشگی خواهند بود.

و در آیه ای دیگر خطاب حضرت نوح به امّت خویش را نقل می کند که حضرت نوح خلق انسان را از خاک به امّت خویش بیان نموده به آنان یادآوری می کند که انسان دوباره به خاک برخواهد گشت و سپس سر از آن برخواهد آورد :

وَاللّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأَرْضِ نَباتاً * ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَیُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً. (2)

و خداوند شما را از زمین رویانید * سپس شما را در آن باز می گرداند [و دوباره از آن] بیرونتان می آورد.

و از حضرت موسی (علیه السلام) حکایت می کند که وقتی در امّت او شخصی کشته شد و در مورد قاتل او اختلاف پدید آمد، خدای تعالی از آن ها خواست تا گاوی را ذبح کرده و عضوی از آن را به بدن مقتول نزدیک کنند تا زنده شود و چون آن ها چنین کردند و مقتول زنده شد پروردگار به آن ها تذکر می دهد که زنده کردن مردگان هم چنین خواهد

ص: 85

بود :

وَإِذ قَتَلتُمْ نَفْساً فَادّارَأْتُمْ فِیها وَاللّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُون * فَقُلنا آضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِک َ یُحْیِ آللّهُ آلمَوْتی وَیُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. (1)

و آنگاه که کسی را کشتید و درباره آن اختلاف کردید و خداوند آن را که پنهان می کردید بیرون آورد* پس گفتیم او را به بعضی از آن مرده بزنید. همین طور خداوند مردگان را زنده می کند و آیاتش را به شما نشان می دهد شاید شما خرد ورزید.

و سرگذشت حضرت ابراهیم (علیه السلام) و زنده شدن پرندگان برای او (2)  ونیز مرگ

حضرت عزیر (علیه السلام) و زنده شدن وی بعد از صد سال (3)  این حقیقت را بازگو می کند که

زنده شدن انسان ها در روز قیامت مورد اتفاق همه ملل و ادیان الاهی بوده است. بلکه در ادیان غیر الاهی مانند برهمایی و بودایی و مجوسی حتی آیین های مصریان قدیم نیز اعتقادبه معاد وجود داشته است. (4)

و در جای دیگر حیوانات و پرندگان را مانند انسان ها دارای امّت های مختلف به حساب آورده و اجتماع  آن ها را در محشر یاد آوری می کند :

وَما مِنْ دابَّةٍ فِی الأَرضِ وَلا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ مافَرَّطْنا فِی الکِتابِ مِنْ شَیءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ. (1)

و هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ای نیست که با دو بالش پرواز می کند جز اینکه مانند شما امّت هایی هستند. ما در کتاب از هیچ چیز فرو گذار نکردیم. آنگاه به سوی پروردگارشان محشور می شوند.

پس اینکه حیوانات هم مانند انسان ها دارای طوایف وامّت های مختلف اند، و در میان  آن ها نیز خوب و بد وجود دارد و آن ها هم دارای شعور و قدرت و اختیارند و خداوندمتعال هم مانند انسان ها  آن ها را مورد خطاب و تکلیف خویش قرار داده است، از نظر قرآن و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) جای هیچ گونه شکّ و تردید نیست.

اضافه بر این ها در روایتی که پیش تر در نقل جریان حضرت ابراهیم (علیه السلام) یاد کردیم، معلوم شد که منشأ سؤال حضرت ابراهیم (علیه السلام) از خدای تعالی معاد حیواناتی بودکه مأکول همدیگر واقع می شدند. و از آن روایت استفاده می شودکه معاد حیوانات در ادیان امم پیشین نیز وجود داشته است.

و نیز در روایات، از برخی حیوانات به اسم نامبرده شده است که  آن ها داخل بهشت خواهند شد. از این میان ناقه صالح، سگ اصحاب کهف، الاغ بلعم و گرگ را می توان نام برد. (2)

و از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که هر استری که سه سال یا هفت سال به سفر حج برده شود از حیوانات بهشت خواهد شد. (3)

پس اصل معاد حیوانات ووحوش با توجه به آیات یاد شده و روایات وارده در این زمینه مسلّم است ولی کیفیّت حشر  آن ها روشن نیست.

ص: 87

اشاره :

داستانهای قرآنی و حدیثی که از زنده شدن مردگان در دنیا حکایت می کنند به روشنی بیانگر امکان وقوع معاد هستند، از دانشجو انتظار می رود بعد از مطالعه ایندرس یک آگاهی اجمالی از زنده شدن مردگان در دنیا داشته باشد و آیات و روایات مربوط به این بحث را بررسی کند. 

ص: 90

آضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِک َ یُحْیِ آللّهُ آلمَوْتی. (1)

و آنگاه که شخصی را کشتید پس درباره آن اختلاف کردید و خداوند آنچه را که شما پنهان می کردید بیرون می آورد. پس گفتیم او را به بعضی از آن شخص بزنید. همین طور خداوند مردگان را زنده می کند.

در این جریان معلوم است که بدن مقتول به چیز دیگری تبدیل نشده بوده است. و تنها به جهت اختلالی که قاتل در نظام بدن مقتول ایجاد کرده بوده روح از بدن جدا شده و مرگ او فرا رسیده بود. و خداوند متعال با اصلاح نظام بدن روح را دوباره به آن برگرداند و با این شیوه مقتول زنده شد. بنابر این وقوع این امر در قیامت هیچ بعدی ندارد؛ بلکه بر اساس آموزه های دینی در قیامت نیز همین اتفاق خواهد افتاد. یعنی همان طور که خدای تعالی در این دنیا روح مرده را به بدن برگرداند و او انسان کامل شد و از همه آنچه پیشتر برایش اتفاق افتاده بود آگاه کرد در قیامت نیز انسان به همین صورت زنده خواهد شد و از اعمال و کردارهای سابق خویش آگاه خواهد شد.

أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنّی یُحْیِی هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ آللّهُ مِئَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِئَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَشَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَآنْظُرْ إِلی حِمارِک َ وَلِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنّاسِ وَآنْظُرْ إِلی العِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ. (1)

یا مانند کسی که بر قریه ای گذر کرد در حالی که خانه هایش فرو ریخته بود. گفت: خداوند اینها را بعد از مردن شان چگونه زنده می کند؟ پس خداوند صد سال او را میراند سپس زنده اش کرد گفت: چه مقدار درنگ کردی؟ گفت: یک روز یا بعضی از روز. گفت: بلکه صد سال درنگ کردی. پس به غذا و نوشابه خویش نگاه کن فاسد نشده است. و به مرکب خویش نگاه کن. و ما تو را نشانه برای مردم قرار می دهیم. و به استخوانها نگاه کن که چگونه  آن ها را به هم می آوریم سپس آن ها را گوشت می پوشانیم پس وقتی برای او روشن شد گفت: باور دارم که خداوند بر همه چیز قادر است.

در این جریان خداوند متعال با احیای بدن حضرت عزیر (علیه السلام) و مرکب سواریش - پس از گذشت صد سال از مردن آن دو و پوسیدگی بدنشان - به آن حضرت نشان داده است که احیای مردگان در قیامت نیز ممکن است و به همین صورت، انجام خواهد گرفت. یعنی همین بدن ها که پوسیده می شوند و در اطراف و اکناف عالم پراکنده می شوند دوباره خداوند متعال همه آن ها را جمع خواهد کرد و روحشان را به آن ها باز خواهد گردانید. سؤال حضرت عزیر هم که با دیدن مردگان و پراکنده شدن اعضای آن ها برایش ایجاد شد و از خداوند متعال پرسش نمود به همین نکته دلالت دارد که بدن هایی که در روز قیامت زنده خواهند شد همین بدن های دنیوی اند. و اگر بدنی غیر از این بدن در کار باشد یا معاد تنها روحانی باشد دیگر این سؤال از حضرت عزیر و جواب خداوند متعال به این صورت بی معنا می شد.

ص: 93

نکته دیگری که در این آیه در امر معاد مهم است آن است که خداوند متعال طعام و شراب حضرت عزیر را در طول صد سال سالم و سلامت حفظ کرده بود، خدای تعالی با این کار خویش بندگانش را به قدرت و علم و آگاهی خویش یادآوری می کند که خدای تعالی اگر بخواهد می تواند همه بدن های انسان ها را سالم و سلامت حفظ کند. و سنّت های طبیعی محکوم اراده خدای تعالی هستند نه اراده خدای متعال محکوم اسباب و سنّت های طبیعی باشد.

خداوند متعال اصل جریان را به این صورت حکایت می کند :

وَإِذ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ المَوْتی قالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قالَ بَلی وَلکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ آجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءَاً ثُمَّ آدْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیَاً وَآعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. (1)

و آنگاه که ابراهیم (علیه السلام) گفت: ای پروردگار من مرا نشان ده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ آیا ایمان نیاوردی؟ گفت: چرا. اما تا دلم مطمئن شود. گفت: چهار پرنده بگیر و  آن ها را قطعه قطعه کن آنگاه جزئی از آن ها را در بالای هر قلّه ای قرار ده سپس  آن ها را صدا بزن با شتاب به سویت خواهند آمد؛ و باور کن که خداوند عزیز و حکیم است.

در این جریان نیز سؤال از زنده شدن مردگان و امکان وقوع معاد جسمانی است. اگر چه در روایت، اصل سؤال از خوردن حیوانات همدیگر را پدید آمده است و این نشانگر معاد آن ها نیز است و در مباحث بعدی شواهد و ادلّه ای برای آن خواهد آمد ولی این مسأله در انسان ها نیز وجود دارد و مردگان آن ها نیز خوراک دیگران قرار می گیرد. و خداوند متعال با جوابی که فرموده؛ نشان داده است که بدن های هر یک از موجودات اگرچه ظاهراً به بدن دیگری تبدیل می شود ولی در واقع هر یک از بدن ها مشخّص و معیّن است و بعد از مرگ هیچ گاه بدنی به بدن دیگر یا جزئی از بدن به جزئی از بدن دیگر تبدیل نمی شود بلکه فقط با همدیگر در می آمیزند و به عنایت خداوند متعال به هنگام قیامت از همدیگر جدا شده و با برگشتن روحشان حیات تازه ای پیدا می کنند. بنابراین، داستان زنده شدن پرندگان حضرت ابراهیم (علیه السلام) نیز به خوبی بر امکان وقوع معاد جسمانی شهادت می دهد.

این جریان نیز قدرت و علم خداوند متعال را یادآوری می کند و گویای آن است که کوچکترین جزء بدنی هیچ انسانی در هر کجای عالم هم قرار بگیرد بر خدای تعالی پوشیده نیست و خداوند به آن آگاهی و اشراف کامل دارد و تمام اجزای بدن انسان ها را

ص: 95

بعد از پوسیده شدن دوباره به همان شکل اوّل خود بازگردانده و آن ها را عیناً مثل قبل قرار خواهد داد و روح و تمام ادراکات و بهره مندی آن ها از عقل و خرد را به آنان باز خواهد گرداند و آنان همان انسان های سابق خواهند شد. و با توجّه به علم عیانی و دقیق و توانایی کامل و بی حدّ الهی در این امر جای هیچ گونه تردید و شبهه ای نیست. و در حقیقت اعتقاد به معاد با اعتقاد به توحید و معرفت خدای متعال پیوند خورده است و اعتقاد به معاد در ادیان الهی از اعتقاد به خدای تعالی وقدرت و علم عیانی او هرگز قابل تفکیک نیست.

در قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) موارد دیگری از احیای مردگان در دنیا ذکر شده است که در این جا به همین مقدار بسنده می شود.

اخْرُجْ بِإِذْنِ اللَّهِ، فَخَرَجَ رَجُلٌ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ التُّرَابِ وَ هُوَ یَقُولُ: وَا لَهْفَاهْ - وَ اللَّهْفُ هُوَ الثُّبُورُ - ثُمَّ قَالَ: ادْخُلْ، فَدَخَلَ. ثُمَّ قَصَدَ بِهِ إِلَی قَبْرٍ آخَرَ فَقَالَ : اخْرُجْ بِإِذْنِ اللَّهِ، فَخَرَجَ شَابٌّ یَنْفُضُ رَأْسَه... .

ثُمَّ قَالَ: هَکَذَا یُبْعَثُونَ یَوْمَ الْقِیَامَة. (1)

به من نشان بده خداوند چگونه در روز قیامت [مردگان را] بر می انگیزد.

[جبرئیل] عرض کرد: بله پس به سمت قبرستان بنی ساعده رفته و بر سر قبری آمد و به صاحب قبر گفت: به اذن خدا [از قبر] بیرون بیا! مردی خارج شد [در حالی که] خاک سرش را تکان می داد و می گفت وا أسفا - و لهف به معنای هلاکت است - سپس گفت: برو داخل قبر، پس داخل شد. سپس به سوی قبر دیگری رفت وگفت: به اذن خدا [از قبر] بیرون بیا! جوانی از قبر خارج شد در حالی که گرد و خاک از سرش می تکاند... . سپس عرض کرد: خدا در روز قیامت این چنین [مردگان را] بر می انگیزد.

در این حدیث شریف نیز به روشنی از زنده شدن مردگان در دنیا سخن به میان آمده است. بر اساس این حدیث جمع شدن اجزاء پوسیده شده بدن و شکل گیری انسان کامل به اذن خداوند کاملاً ممکن است و هیچ استبعادی ندارد. گذر صد سال یا هزاران هزار سال در امکان آن تغییری ایجاد نمی کند و خدایی که انسانی را در این دنیا بعد از گذر صد سال یا بیشتر یا کمتر دوباره احیا می کند همو می تواند او را بعد از گذر میلیاردها سال زنده کند.

ص: 97

اشاره

دانشجو باید بعد از مطالعه ایندرس دلایل منکران معاد عنصری را بداند و پاسخ عقلی و نقلی آن را از آیات و روایات یادگرفته وشبهه آکل و مأکول را برای خود حل کند.

ص: 100

و گفتند: آیا ما وقتی استخوان شدیم و از هم پاشیدیم آیا ما دوباره تر و تازه زنده خواهیم شد؟ بگو: سنگ باشید یا آهن یا خلقی بزرگ پیش خودتان. پس خواهند گفت: کیست که ما را برگرداند؟ بگو او که بار اول خلقتان کرد.

در این آیه کریمه خداوند متعال استبعاد و انکار منکران را نقل می کند که ما بعد از آن که استخوان و خاک شدیم چگونه ممکن است دوباره به صورت نخست باز گردیم؟ خدای تعالی جواب می فرماید: آن کسی که شما را نخستین بار آفریده است قادر است که شما را اگر چه استخوان یا خاک یا سنگ یا آهن هم شوید دوباره به همان صورت اول برمی گرداند.

أَیَحْسَبُ آلإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ * بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ. (1)

آیا انسان گمان می کند که ما استخوان هایش را جمع نمی کنیم؟ چرا ما توان داریم که سر انگشتانش را هم کامل کنیم.

در این آیه شبهه در جمع استخوان ها نقل شده و جواب آمده است که ما نه تنها بر جمع استخوان هایتان قادریم بلکه می توانیم سر انگشتانتان را هم دوباره مثل اول سر جای خویش استوار سازیم.

وَقالُوا ما هِیَ إِلّا حَیاتُنا آلدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا وَما یُهْلِکُنا إِلّا الدَّهْرُ وَما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلّا یَظُنُّونَ * وَإِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ ما کانَ حُجَّتَهُمْ إِلّا أَنْ قالُوا آئْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *  قُلِ اللّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلی یَوْمِ آلقِیامَةِ لارَیْبَ فِیهِ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ. (2)

و می گویند: ما جز زندگی دنیا زندگی دیگری نداریم می میریم و زنده می شویم و جز روزگار ما را هلاک نمی کند. و  آن ها بدان آگاهی ندارند، آن ها جز گمان چیزی ندارند. و آنگاه که آیه های روشن ما برایشان تلاوت می شود

ص: 102

حجّتی ندارند جز اینکه می گویند: اگر راست می گویید پدران ما را بیاورید. بگو خداوند شما را زنده می کند سپس می میراند سپس به روز قیامت که شکّی در آن نیست همه شما را جمع می کند. اما بیشتر مردم نمی دانند.

در این آیات سخن از انکار منکران معاد است. آنان می گویند: ما جز دنیایی که در آن زندگی می کنیم دنیای دیگری نخواهیم داشت و با مرگ از بین رفته و فانی خواهیم شد و دوباره زندگی جدیدی نخواهیم یافت و شما اگر راست می گویید که ما دوباره زنده خواهیم شد پس پدران ما را که سال هاست مرده اند و استخوان هایشان پوسیده، زنده کرده به ما نشان دهید.

خدای تعالی انکار این گروه را ناشی از جهل و نادانی آن ها دانسته، تأکید می کند که زندگی و مرگ انسان به دست اوست. و خداوند متعال است که زنده می کند و می میراند و در روز قیامت دوباره همه را زنده خواهد کرد. و مرگ و زندگی انسان ها کار طبیعت نیست تا انسان با مردن فانی شده و از بین برود. انسان کیفیّت پیدایش خود را نمی داند که چگونه از خاک آفریده شده و به این صورت موجود در آمده است. بی اطلاعی او از کیفیّت پدید آمدنش موجب شده است که درباره حیات یافتن مجدد خویش نیز دچار مشکل شود. اگر او همچون پدید آمدنش از بازگشت خود نیز اظهار بی اطلاعی می کرد خیلی بجا بود. یعنی انسان باید به نادانی و عدم آگاهی خویش اذعان کند و به توانایی و آگاهی خالق و آفریننده خویش ایمان بیاورد و اخبار او را در احیای مردگان در قیامت بپذیرد و به شواهد وقوع معاد در دنیا توجّه کند، اما متأسفانه به جای آن انتظار دارد که خداوند متعال برای ایمان آوردن او پدرش را زنده کند! و این به معنای عدم اعتقاد کامل آنان به خداوند متعال است و نشان می دهد که آنان از معرفت خدای تعالی و تسلیم در مقابل او و ایمان و اعتقاد به خداوندگاری خدا ابا دارند.

أَوَ لَمْ یَرَ الإِنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ * وَضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَنَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ آلعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیها آلَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ. (1)

ص: 103

آیا انسان نمی بیند که ما او را از نطفه آفریدیم اما او دشمنی آشکار است. برای ما مَثَل می زند و خلق خویش را فراموش می کند، می گوید: کیست که استخوانهای پوسیده را زنده کند. بگو: او که بار اول آفریدش زنده اش می کند. و او به هر خلقی آگاه است.

در این آیه شریفه هم انکار احیای مردگان در روز قیامت ناشی از جهل و نادانی انسان به خلقت خویش دانسته شده است. بنابر این اگر کسی خداشناس باشد و به خالقیّت و ربوبیّت خداوند متعال یقین کرده، و قدرت الاهی را پذیرفته باشد، این گونه شبهه ها برای او بوجود نخواهد آمد. اصولاً اگر کسی اندکی در پیدایش خود تأمل کند خواهد دانست کسی که نطفه را حیات داده و آن را به انسان کامل تبدیل کرده است همو می تواند انسان خاک و استخوان شده را دوباره زنده کند.

چنانکه مشاهده می شود این شبهه ها و جواب های آن ها به حیات دوباره بدن عنصری دنیوی انسان مربوط است و از طرف دیگر می دانیم که این شبهه ها اختصاص به منکران پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) ندارد بلکه در امّت های پیامبران دیگر هم نظایر این ها وجود داشته است. و این نشانگر آن است که در روز قیامت که همه پیامبران الاهی از آن به امّت هایشان خبر داده اند همین انسان ها با همین بدن های دنیوی شان دوباره جمع خواهند شد. پس اگر بدنی غیر از این بدن دنیوی در آخرت خلق شود و یا معاد فقط روحانی باشد و بدنی در کار نباشد، جایی برای طرح این شبهه ها و جواب هایی که داده شده نخواهد بود.

قرار می گیرد و از طریق مادر از مواد این دنیا تغذیه و رشد و نمو می کند و بعد از سپری کردن دوران جنینی به دنیا می آید و در این دنیا رشد و عمر خویش را طی می کند و در نهایت با مرگ روح وبدن ذرّی از این بدن دنیوی خارج می شود. روح در برزخ و بدن ذرّی - بنابر روایتی - در قبر باقی می ماند. بسیاری از بدنهای دنیوی می پوسند و به عناصر اوّلیّه تبدیل می شوند. و عناصر اوّلیّه بدن نیز ممکن است به اجزای موجودات دیگر تبدیل شوند. مثلاً داخل آجر یک ساختمان گردند یا به شاخه درختی بروند و یا جزئی از بدن حیوان یا انسانی دیگر شوند. از سوی دیگر گفته شد که خدای تعالی در قیامت اجزای بدن هر انسانی را در هر کجا که باشند دوباره به هم می آورد و جمع می کند. جمع کردن بدنها هیچ مشکل عقلی ندارد جز در صورتی که جزئی از بدن انسانی تبدیل به جزء بدن انسانی دیگر شود در این صورت خدای تعالی اگر بخواهد هر دو انسان را به صورت کامل باز گرداند و زنده کند ممکن نخواهد بود. از این شبهه در اصطلاح به شبهه آکل و مأکول تعبیر شده است.

این شبهه به نحوی در روایتی که پیش تر در نقل جریان زنده شدن پرندگان برای حضرت ابراهیم (علیه السلام) نقل گردید، عنوان شده است. زیرا در روایت یاد شده منشأ سؤال حضرت ابراهیم (علیه السلام) این بود که آن حضرت دید که حیوان مرده ای کنار دریا افتاده و حیوانات دریایی و خشکی از آن می خورند وبعد آن حیوانات همدیگر را می خورند. با دیدن این جریان از خداوند متعال خواست تا کیفیّت زنده شدن مردگان را به او نشان دهد. پروردگار نیز دستور داد او چهار پرنده را بگیرد و سرشان را ببرد، آن ها را به طور کامل بکوبد و در هم آمیزد و به چند قسمت تقسیم کند. هر قسمتی را بالای قلّه ای بنهد. سپس هر یک از پرندگان را به اسم صدا زند. با این کار پرنده ها زنده شدند با شتاب به سوی حضرت ابراهیم (علیه السلام) آمدند.

این جریان نشان می دهد که موجودات اگر چه از همدیگر تغذیه می کنند ولی آنچه دراین تغذیه اتفاق می افتد این است که بدن ها در همدیگر مخلوط می شود نه این که جزئی از بدن یکی تبدیل به جزئی از بدن دیگری شود.

علاوه بر این که معلوم شد هر انسانی پیش از آن که به دنیا بیاید، در عالم ذرّ دارای

ص: 105

روح و بدن بوده است. و گفتیم همان انسان به این دنیا آمده و در این دنیا رشد کرده و به این صورت در آمده است. و نیز در برخی روایات آمده است که بدن انسان بعد از مردن باقی می ماند و هنگام قیامت دوباره با جذب اجزای خویش رشد می کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ این سؤال حضرت زهرا (علیها السلام) که پرسید، آیا در روز قیامت وقتی انسان ها از قبرها بیرون می آیند کفن خواهند داشت؟ فرمود :

تُبْلَی الْأَکْفَانُ وَ تَبْقَی الْأَبْدَانُ. (1)

کفن ها پوسیده می شود وبدن ها باقی می ماند.

در حدیث دیگر امام صادق (علیه السلام) از این بدن به عنوان طینت یاد کرده می فرماید :

نَعَمْ حَتَّی لَا یَبْقَی لَحْمٌ وَ لَا عَظْمٌ إِلَّا طِینَتُهُ الَّتِی خُلِقَ مِنْهَا فَإِنَّهَا لَا تَبْلَی تَبْقَی فِی الْقَبْرِ مُسْتَدِیرَةً حَتَّی یُخْلَقَ مِنْهَا کَمَا خُلِقَ أَوَّلَ مَرَّة. (2)

بله تا این که هیچ گوشت و استخوانی نمی ماند مگر طینتی که از آن خلق شده است. پس آن (طینت) از بین نمی رود و در زمین به صورت دایره (=کروی) باقی می ماند تا از آن خلق شود مانندآنچه بار اول خلق شده بود.

بنابراین، اساس بدن انسان همان بدن ذرّی است. زیرا روشن است که روح با بدن ذرّی در عالم ذرّ انسان کامل بود و وقتی به این دنیا آمد از مواد این دنیا جذب کرده و رشد نمود همانطور که گیاهان با استفاده از مواد زمینی رشد و نمو می کنند. و بعد از مردن، بدنِ ذرّی باقی می ماند ولی آنچه در این دنیا جذب شده بود تبدیل به خاک و آب می شود. و به هنگام قیامت دوباره همین بدن ذرّی شروع به رشد نموده و اجزای باقی مانده بدن خویش را که در دنیا رشد و نمو کرده بود جذب می کند و دوباره انسان کامل می شود. پس کسی که اشکال می کند اوّل باید اثبات که اصل اجزای بدنی انسان در دنیا که عبارت است از عناصر اوّلیّه تبدیل به عناصر اوّلیّه انسان دیگر می شود. یعنی مقدار زیادی از این بدن را آب و هوا تشکیل می دهد که لحظه ای به بدن واردشده و لحظه ای دیگر از آن خارج می شود. و روشن است که هیچ کدام از این عناصر نقش اساسی در

ص: 106

ثبات بدن انسانی ایفا نمی کنند و آنچه به طور کامل ثبات دارد بدن ذرّی است و آن مقدار بدنی از این دنیا که تبدیل به خاک می شود. پس شبهه آکل و مأکول در جایی است که جزئی از خاک بدن انسانی تبدیل به جزئی از خاک بدن انسانی دیگر شود. و اثبات چنین امری آسان و ساده نیست.

اضافه بر اینکه بدن در طول عمر دائم در حال تغییر و تحوّل است و ممکن است در طول عمر یک انسانی عناصر متعدّدی داخل بدن گردد و از آن خارج شود و خدای تعالی به قدرت بی حدّ و آگاهی کامل خویش آن ها را از همدیگر جدا می سازد و به بدن ذرّی هر انسانی ضمیمه می کند و تمام بدن انسانی را در آنجا بهم می آورد.

ص: 107

اشاره

دانشجو باید بعد از مطالعه ایندرس ارتباط مرگ و خواب و تفاوت این دو را با توجّه به آیات و روایات بداند، معنای احتضار را دانسته و چهره فرشته مرگ را در آن حالت توجّه کند که روح مؤمن و فاجر را چگونه قبض می کند و  آن ها در حال احتضار چه حالی دارند؟

ص: 110

بعضی از انسان ها به هنگام خوابشان فرا می رسد و برخی دیگر مرگشان به هنگام بیدرای رخ می دهد. آنان که به هنگام خواب وقت مرگشان فرا می رسد روحشان دوباره به بدن باز نمی گردد و آنان که مرگشان به هنگام خواب فرا نرسیده، روحشان دوباره به بدنشان باز می گردد تا هنگام مرگشان فرا رسد.

این آیه به اجمال دلالت می کند که به هنگام مرگ و خواب روح از بدن خارج می شود امّا تفاوت خروج در دو حالت را تبیین نمی کند. پس برای تفصیل و توضیح لازم است به روایات اهل بیت (علیهم السلام) در این مورد مراجعه شود.

هُوَ النَّوْمُ الَّذِی یَأْتِیکُمْ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَّا أَنَّهُ طَوِیلٌ مُدَّتُهُ لَا یُنْتَبَهُ مِنْهُ إِلَّا یَوْمَ الْقِیَامَة. (1)

مرگ همان خواب است که هر شب سراغ شما می آید جز این که مدّت آن طولانی تر است و انسان جز در قیامت از آن بیدار نمی شود.

و پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هم هر گاه از خواب بیدار می شد می فرمود :

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَانِی بَعْدَ مَا أَمَاتَنِی وَ إِلَیْهِ النُّشُور. (2)

ستایش خدای را که مرا زنده کرد بعد از آن که میراند و بازگشت به سوی اوست.

خواب و مرگ هر دو یک حقیقت اند و بیداری در هر دو وجود دارد. بیداری بعد از خواب در حقیقت زنده شدن بعد از مرگ است، و به همین جهت است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید :

وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَتَمُوتُنَّ کَمَا تَنَامُونَ وَ لَتَبْعَثُنَّ کَمَا تَسْتَیْقِظُون. (3)

قسم به آن که مرا به حق مبعوث کرد قطعاً خواهید مرد چنان که می خوابید و برانگیخته خواهید شد چنان که بیدار می شوید.

ص: 112

پس مرگ و خواب، با جدایی روح و بدن، و بیداری و حیات، با جمع میان آن دو تحقّق پیدا می کند. امام صادق (علیه السلام) درباره مرگ و زندگی می فرماید :

الْإِنْسَانُ خُلِقَ مِنْ شَأْنِ الدُّنْیَا وَ شَأْنِ الآْخِرَةِ فَإِذَا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا صَارَتْ حَیَاتُهُ فِی الْأَرْض. (1)

انسان از یک جنبه دنیایی و یک جنبه آخرتی خلق شده است پس هنگامی که خداوند بین این دو جمع کرد حیاتش در زمین جریان می یابد.

حال که روشن شد به هنگام خواب و مرگ روح از بدن خارج می شود. باید دید روحی که در هر دو حالت از بدن خارج می شود یکی است یا میان دو حالت در روحی که خارج می شود تفاوت است؟ ظاهر آیه شریفه و روایاتی که ذکر شد دلالت می کند که آنچه در هر دو حالت خارج می شود یک چیز است که از آن به روح یا نفس تعبیر شده است.

در برخی روایات توضیح بیشتری در این زمینه آمده است. در حدیثی نقل شده است که نفس به هنگام خواب از بدن خارج می شود و روح در بدن باقی می ماند. و به هنگام خواب میان نفس و روح ارتباطی مانند شعاع خورشید برقرار است ولی مرگ وقتی رخ می دهد که روح هم از بدن خارج گردد :

مَا مِنْ أَحَدٍ یَنَامُ إِلَّا عَرَجَتْ نَفْسُهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَقِیَتْ رُوحُهُ فِی بَدَنِهِ وَ صَارَ بَیْنَهُمَا سَبَبٌ کَشُعَاعِ الشَّمْسِ، فَإِذَا أَذِنَ اللَّهُ فِی قَبْضِ الْأَرْوَاحِ أَجَابَتِ الرُّوحُ النَّفْسَ وَ إِنْ أَذِنَ اللَّهُ فِی رَدِّ الرُّوحِ أَجَابَتِ النَّفْسُ الرُّوحَ. (2)

هیچ کس نمی خوابد جز اینکه نفس اش به سوی آسمان بالا می رود و روح اش در بدن اش باقی است و بین این دو ارتباطی مثل شعاع خورشید هست پس هنگامی که خدا به قبض روح ها اذن دهد، روح به نفس ملحق می شود و وقتی خدا به بازگشت روح اذن دهد نفس به روح ملحق می شود.

ص: 113

این حدیث شریف دلالت می کند که انسان اضافه بر روح و بدن از حقیقت سوّمی نیز برخوردار است که از آن در این حدیث به نفس تعبیر شده است. در حدیث دیگر نیز به این امر تصریح شده است :

خَلَقَهُ (أی الإنسان) بِنَفْسٍ وَ جَسَدٍ وَ رُوحٍ، فَرُوحُهُ الَّتِی لَا تُفَارِقُهُ إِلَّا بِفِرَاقِ الدُّنْیَا وَ نَفْسُهُ الَّتِی تُرِیهِ الْأَحْلَامَ وَ الْمَنَامَاتِ وَ جِسْمُهُ هُوَ الَّذِی یَبْلَی وَ یَرْجِعُ إِلَی التُّرَابِ. (1)

خدا انسان را از نفس، جسد و روح خلق کرده است پس روح انسان آن است که ازانسان جز با مرگ جدا نمی شود و نفسش [آن است] که رؤیاها و خوابها رامی نمایاند وجسدش آن است که می پوسد و به خاک بر می گردد.

در این دو روایت میان مرگ و خواب تفاوتی که بیان شده این است که به هنگام مرگ، نفس و روح هر دو از بدن خارج می شوند ولی در خواب تنها نفس خارج می شود.

باید دید منظور از نفس و روح در این دو روایت چیست؟

روشن است به هنگام مرگ تمام آثار حیات انسانی از بدن گرفته می شود، ولی به هنگام خواب حتی خواب سنگین در بدن آثاری از حیات وجود دارد. و آن جریان خون در تمام اعضای بدن و تنفّس می باشد. و گاهی حرکاتی غیر اختیاری در اعضای بدن مشاهده می شود. گاهی اوقات دیده شده است که اشخاصی در خواب راه می روند. و سخن گفتن در خواب برای همه ثابت و روشن است. ولی با وجود همه این ها بدن به هنگام خواب هیچ شعور و ادراک خاص انسانی ندارد. زیرا هیچ شخصی به هنگام خواب از آنچه در اطرافش می گذرد اطلاعی ندارد. بلکه از امور وجدانی خویش نیز آگاهی ندارد. یعنی در حال خواب از همه دردها و لذّت ها غافل محض است، حتی سیری و گرسنگی و تشنگی خویش را هم نمی داند.

این نشان می دهد که با وجود سلامتی تمام اعضای بدن - از قلب و مغز و دستگاه اعصاب گرفته تا پوست و گوشت - عامل حرکت و فعالیت و درک و شعور بدن از او

ص: 114

گرفته شده است. و آن - همانطور که در بحث انسان شناسی بیان شد - روحی است که دو هزار سال پیش از بدن خلق شده است. پس مراد از نفس در این دو روایت همان روح قدیمه است که در عالم ذرّ با بدن همراه شده است و در چهار ماهگی به آن روح حیات و بقاء یا عقل اضافه شده است. شاهد این مطلب که مراد از نفس در این جا روح قدیمه است حدیثی از امیرمؤمنان (علیه السلام) می باشد که در آن تصریح شده است که روح خارج می شود و تسلّط و احاطه آن بر بدن (= نفس) باقی می ماند از این تسلّط و احاطه به نفس تعبیر شده است :

إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ الرُّوحَ وَ جَعَلَ لَهَا سُلْطَاناً فَسُلْطَانُهَا النَّفْسُ فَإِذَا نَامَ الْعَبْدُ خَرَجَ الرُّوحُ وَ بَقِیَ سُلْطَانُهُ... . (1)

همانا خدای تعالی روح را خلق کرد و برای آن سلطانی قرار داد پس سلطان آن نفس است، پس هنگامی که انسان می خوابد روح خارج می شود و سلطانش باقی است.

پس معلوم می شود مراد از روح - که در آن دو روایت می فرمود در بدن باقی می ماند - همان تسلّط و احاطه ای است که در این روایت امیرمؤمنان (علیه السلام) از آن به نفس تعبیر نموده است.

پس اصل این سخن که روح در خواب همچون مرگ از بدن خارج می شود، صحیح است ولی تفاوت خواب و مرگ در آن است که به هنگام خواب احاطه و سلطنت روح بر بدن باقی است  ولی در مرگ آن هم از او گرفته می شود. این مطلب به نحو دیگری در حدیث دیگری بیان شده است. در آنجا راوی سؤال می کند: آیا به هنگام خواب روح از بدن خارج می شود؟ حضرت در جواب می فرماید: آری، آن گاه راوی می پرسد: به صورتی خارج می شود که چیزی از آن باقی نمی ماند؟ حضرت توضیح می دهد که در این صورت مرگ رخ می دهد. بلکه روح اگر چه از بدن خارج می شود ولی اصل و ریشه آن در بدن باقی است :

...تَصْعَدُ رُوحُ الْمُوْمِنِ إِلَی السَّمَاءِ؟

ص: 115

قَالَ: نَعَمْ.

قُلْتُ: حَتَّی لَا یَبْقَی شَیْءٌ فِی بَدَنِهِ؟

فَقَالَ: لَا، لَوْ خَرَجَتْ کُلُّهَا حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْهَا شَیْءٌ إِذاً لَمَاتَ.

قُلْتُ: فَکَیْفَ تَخْرُجُ؟

فَقَالَ: أَ مَا تَرَی الشَّمْسَ فِی السَّمَاءِ فِی مَوْضِعِهَا وَ ضَوْوُهَا وَ شُعَاعُهَا فِی الْأَرْضِ فَکَذَلِکَ الرُّوحُ أَصْلُهَا فِی الْبَدَنِ وَ حَرَکَتُهَا مَمْدُودَة. (1)

آیا روح مؤمن به سوی آسمان بالا می رود؟

فرمود: بله.

عرض کردم: به طوری که چیزی در بدنش باقی نمی ماند؟

فرمود: نه، اگر همه آن خارج شودبه طوری که چیزی از آن باقی نباشد در این صورت می میرد.

عرض کردم: پس چگونه خارج می شود؟

فرمود: آیا خورشید را نمی بینی که در آسمان در جایگاه خود قرار دارد و نور و شعاعش در زمین است پس همین طور اصل روح در بدن است و حرکت آن امتداد دارد.

از جمیع این روایات و با توجّه به حالات و اقسام مختلف خواب انسانی و نیز با توجّه به روایاتی که در باب تعدّد ارواح انسانی پیش از این نقل شد به این نتیجه می رسیم که خداوند متعال انسان را از روح وبدن مرکّب ساخته است. و آن دو را به ابزار و انواری تقویت کرده است. مثلاً جریان خون در بدن و درجه فشار خاص آن ابزاری است که روح بتواند در بدن اعمال سلطنت کند و عقل و علم و قدرت نوری است که روح با بهره مندی از آن ها می تواند بدن را به اراده خویش به حرکت درآورد. هر اندازه که عقل و شعور از روح گرفته شود یا ابزار بدنی دچار اختلال گردد به همان میزان از تسلّط روح کاسته می شود.

به نظر می رسد روح در اوائل خواب (خواب سطحی) در بدن است امّا نور عقل

ص: 116

وعلم از آن گرفته می شود و با عمیق تر شدن خواب به همان اندازه روح از بدن جدا و توجّه آن به بدن کاسته می شود و بسا می شود که با تکان های شدید بدن نیز به بدن توجّه پیدا نمی کند. با اینکه در همه حالات خواب یا شعاع روح به بدن می رسد یا خود روح در بدن است و شعاع آن از بدن خارج گردیده است و هیچ گاه در خواب روح از بدن به طور کامل قطع علاقه نمی کند. ممکن است روح بعد از خروج از بدن، ادراکات و افعالی بدون استفاده از ابزار و آلات بدن داشته باشد امّا به جهت وجود ارتباط بین روح و بدن، بدن از آن متأثر گردد. نیز ممکن است روح بعد از خروج از بدن هیچ فعل آگاهانه ای نداشته باشد؛ در این صورت می توان از آن به خواب روح تعبیر کرد.

عرض کرد: طاقتش را نداری. ابراهیم (علیه السلام) گفت: چرا.

گفت: از من روی بگردان. پس از او روی گرداند و سپس به او ملتفت شد و به ناگاه او را به شکل مردی سیاه با موهای برآمده، بد بو و سیاه پوش دید که از دهان و بینی اش آتش و دود خارج می شود.

در این حدیث چهره فرشته مرگ در حال قبض روح مؤمن و فاجر بیان شده است. معلوم است که مواجه شدن با فرشته مرگ به صورت اوّل شادی آور و خوشحال کننده است، و انسانی که با او مواجه می شود دلش می خواهدکنار او باشد و از او دور نشود ولی مواجه شدن با او با چهره دوّمش سخت دردآور و ترسناک است، و هیچ انسانی نمی خواهد لحظه ای با چنین صورتی مواجه گردد.

وَ أَصَابَکَ قُرُوحٌ وَ جَرَبٌ وَ عَلِمْتَ أَنَّ الْغَسْلَ فِی حَمَّامٍ یُزِیلُ ذَلِکَ کُلَّهُ أَ مَا تُرِیدُ أَنْ تَدْخُلَهُ فَتَغْسِلَ ذَلِکَ عَنْک... فَذَلِکَ الْمَوْتُ هُوَ ذَلِکَ الْحَمَّام. (1)

حضرت امام هادی (علیه السلام) به عیادت مریضی از اصحابشان رفتند در حالی که او از ترس مرگ گریه و بی تابی می کرد.

امام علی النّقی (علیه السلام) به او فرمود: ای بنده خدا از مرگ نترس زیرا تو چیزی در مورد آن نمی دانی آیا چنین نیست که وقتی بدنت چرک و بد بو شود به طوری که از زیادی عفونت و چرک در اذیّت باشی و زخم ها و خارش ها در بدنت پدید آید و بدانی که شستشو در حمّام همه آن ها را از بین می برد آیا در این صورت نمی خواهی وارد حمّام شوی و همه این جراحات و خونابه ها از بدنت شسته شود؟...این مرگ به منزله همان حمّام است.

انسان وقتی بداند با رنجی که تحمّل می کند چه منافع و لذائذ عظیمی برایش پدید می آید، آن رنج هر اندازه دردآور و سخت باشد تحمّلش برای او آسان خواهد بود. بر عکس کسی که می داند با این کار دردها و رنجها و عذاب ها آغاز می شود. تحمّل درد و رنج برای او سخت و دشوار می گردد.

اضافه براین که به هنگام قبض روح مؤمن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت فاطمه (علیها السلام) و امامان اهل بیت (علیهم السلام) و فرشتگان بزرگواری چون جبرئیل، میکائیل، اسرافیل بالای سر او حاضر می شوند. و همه به عزرائیل سفارش می کنند که با او مدارا کند. واو هم به آن ها قول می دهد که با او همانند پدری مهربان و برادری شفیق رفتار کند. (2)

امیر مؤمنان (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره شیعیان خویش به هنگام مرگ سؤال کرد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از راحتی جان دادن مؤمن به او خبر داد و تذکّر داد که شیعیان مرگشان به اختیار خودشان گذاشته می شود و فرشته مرگ در این مورد از آن ها اطاعت می کند. و جان دادن برای آن ها مانند آب سرد خوردن در گرمای تابستان است.

ص: 120

قُلْتُ فَمَا لَهُمْ عِنْدَ الْمَوْتِ؟

قَالَ: یَحْکُمُ الرَّجُلُ فِی نَفْسِهِ وَ یُوْمَرُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِطَاعَتِهِ.

قُلْتُ: فَمَا لِذَلِکَ حَدٌّ یُعْرَفُ؟

قَالَ: بَلَی، إِنَّ أَشَدَّ شِیعَتِنَا لَنَا حُبّاً یَکُونُ خُرُوجُ نَفْسِهِ کَشُرْبِ أَحَدِکُمْ فِی یَوْمِ الصَّیْفِ الْمَاءَ الْبَارِدَ الَّذِی یَنْتَقِعُ بِهِ الْقُلُوبُ وَ إِنَّ سَائِرَهُمْ لََیمُوتُ کَمَا یُغْبَطُ أَحَدُکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ کَأَقَرِّ مَا کَانَتْ عَیْنُهُ بِمَوْتِهِ. (1)

عرض کردم: به هنگام مرگ بر شیعیان چه می گذرد.

فرمود: مرگ او به اختیار خودش واگذار می شود و فرشته مرگ به اطاعت از او امر می شود.

عرض کردم: آیا برای این امر حدّ خاصّی هست؟

فرمود: بله شیعه ای که دوستی او نسبت به ما شدیدتر باشد خارج شدن روح اش مانند نوشیدن آب خنک در یک روز تابستانی است که به واسطه آن جان آدمی لذّت می برد و مردن دیگر شیعیان مانند آرام گرفتن آن ها در رختخواب شان است و چشم اش با مرگ خیلی روشن می شود.

و در حدیث دیگر آمده است که فرشته مرگ روح مؤمن را به تدریج و به آرامی و ملایمت قبض می کند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَأْمُرُ مَلَکَ الْمَوْتِ فَیَرُدُّ نَفْسَ الْمُوْمِنِ لِیُهَوِّنَ عَلَیْهِ وَ یُخْرِجَهَا مِنْ أَحْسَنِ وَجْهِهَا، فَیَقُولُ النَّاسُ لَقَدْ شَدَّدَ عَلَی فُلَانٍ الْمَوْتُ وَ ذَلِکَ تَهْوِینٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْه. (2)

خدای عزوجل به فرشته مرگ امر می کند که روح مؤمن را برگرداند تا قبض روح بر او آسان گردد و او روح را به نیکوترین وجه از بدن خارج می کند، پس مردم می گویند: مرگ چقدر برای فلانی شدید شد درحالی که این [طولانی شدن] از سوی خدا برای آسان نمودن قبض روح اوست.

ص: 121

مردم می پندارند که طولانی شدن مدّت جان دادن دردناک و سخت است ولی حضرت در این حدیث بر خلاف این پندار، بیان می کند که خداوند متعال برای این که قبض روح مؤمن به راحتی صورت گیرد و احساس درد برای مؤمن نباشد به فرشته مرگ دستور می دهد که روح او را به سرعت و شتاب بیرون نکند بلکه به تدریج و با برگرداندن دوباره آن این کار را انجام دهد تا خروج نفس راحت شود.

در حدیث دیگری درموردخروج روح مؤمن آمده است که مؤمن خروج روحش را احساس نمی کند :

فَأَمَّا الْمُوْمِنُ فَمَا یُحِسُّ بِخُرُوجِهَا. (1)

اما مؤمن خروج روحش را احساس نمی کند.

در حدیث دیگری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرشته مرگ به هنگام قبض روح مؤمن مانند غلامی که پیش مولایش قرار می گیرد، با مؤمن رفتار می کند :

إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ لَیَقِفُ مِنَ الْمُوْمِنِ عِنْدَ مَوْتِهِ مَوْقِفَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ مِنَ الْمَوْلَی، فَیَقُومُ وَ أَصْحَابُهُ لَا یَدْنُونَ مِنْهُ حَتَّی یَبْدَأَهُ بِالتَّسْلِیمِ وَ یُبَشِّرَهُ بِالْجَنَّةِ. (2)

همانا فرشته مرگ به هنگام مرگ مؤمن هم چون غلامی گوش به فرمان نزد مولایش است. او و یارانش نزد مؤمن می ایستند و پیش از آنکه به او نزدیک شوندبه او سلام می گویند و به بهشت بشارت اش می دهند.

یُبْعَثُ فَیَرَی أَحْکَاماً لَمْ یَرَهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا. (1)

ترسناک ترین حالِ مردم سه منزل گاه است: روزی که متولد می شود واز شکم مادرش بیرون می آید و دنیا را می بیند، و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را به عیان درمی یابد و روزی که برانگیخته می شود واموری را می بیند که در زندگی دنیا ندیده بود.

و در کلام امام سجاد (علیه السلام) این سه حال، هنگام رؤیت فرشته مرگ، رستاخیز و محاسبه ذکر شده است :

أَشَدُّ سَاعَاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ: السَّاعَةُ الَّتِی یُعَایِنُ فِیهَا مَلَکَ الْمَوْتِ، وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقُومُ فِیهَا مِنْ قَبْرِهِ، وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَقِفُ فِیهَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَی النَّار. (2)

شدیدترین لحظات فرزند آدم سه زمان است: زمانی که فرشته مرگ را می بیند و زمانی که در آن از قبرش بر می خیزد، و زمانی که در پیشگاه خدای تبارک و تعالی قرار می گیرد [تا معلوم شود] بهشتی است یا جهنّمی.

سختی جان کندن گاهی به خاطر ظهور چهره ناملایم و هولناک فرشته مرگ و کیفیّت اخراج روح از بدن است که در بحث پیش بدان پرداخته شد.

و گاهی به جهت دوری از دوستان و آشنایان و بدن، و ورود به عالمی دیگر با شرایطی خاص است. امام حسن (علیه السلام) درحال احتضار می گریست. از ایشان در این باره سؤال شد و حضرت در جواب فرمود :

إِنَّمَا أَبْکِی لِخَصْلَتَیْنِ: لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّة. (3)

همانا گریه ام برای دو امر است: هراس از اشراف بر امور آخرت و دوری دوستان.

ورود به عالم آخرت و جدایی روح از بدن موجب می شود انسان به اموری که در

ص: 123

دنیا از آن ها محجوب بود، احاطه و اشراف پیدا کند. و در آن حال نه تنها از اعمال و کردار خویش آگاه است بلکه جایگاه و منزل آینده خود را نیز می بیند. و خود ورود به عالم دیگر با این شرایط ویژه هراس آور است. امیرمؤمنان (علیه السلام) اطّلاع انسان از عالم آخرت را موجب سلب آرامش می داند :

فَإِنَّکُمْ لَوْ قَدْ عَایَنْتُمْ مَا قَدْ عَایَنَ مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ وَ لکِنْ مَحْجُوبٌ عَنْکُمْ مَا قَدْ عَایَنُوا وَ قَرِیبٌ مَا یُطْرَحُ الْحِجَاب. (1)

پس شما اگر مشاهده کنید آن را که مردگان از شما انسان ها مشاهده کرده اند به یقین بی تابی کرده و هراسناک می شوید و گوش کرده و اطاعت پیشه می کنید. اما آنچه  آن ها می بینند از شما پوشیده است. و پرده به زودی برداشته خواهد شد.

شخصی از امام صادق (علیه السلام) سؤال کرد چرا انسان به هنگام خروج روح از بدن دچار درد و رنج می شود ولی این درد و رنج به هنگام دخول روح در بدن رخ نمی دهد. حضرت در جواب فرمود :

لِأَنَّهُ نَمَا عَلَیْهَا الْبَدَنُ. (2)

به خاطر آنکه بدن با روح رشد کرده است.

چون روح همواره با بدن بوده و بدن به واسطه آن و با آن رشد نموده است، پس میان آن دو رفاقت و انس و محبّت به وجود آمده است. به همین جهت است که جدا شدن از آن برای روح درد آور است.

ولی از آنجا که خداوند متعال به بندگان مؤمن محبّت فراوان دارد و درد و رنج آن ها را ناخوش دارد؛ پس موقعی که می خواهد او را از اهل و عیال و دوست و بدن جدا کند دو نوع رایحه معطّر برایش می فرستد که یکی را «مُنْسِیَه» و دیگری را «مَسْخِیّه» می نامند. با رایحه نخست همه اهل و عیال و اموال خویش را از یاد می برد و با دیگری از

ص: 124

دنیا سیر شده و جدایی از آن را اختیار می کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید :

لَوْ أَنَّ مُوْمِناً أَقْسَمَ عَلَی رَبِّهِ أَنْ لَا یُمِیتَهُ، مَا أَمَاتَهُ أَبَداً، وَ لکِنْ إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَوْ إِذَا حَضَرَ أَجَلُهُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ رِیحَیْنِ: رِیحاً یُقَالُ لَهَا الْمُنْسِیَةُ وَ رِیحاً یُقَالُ لَهَا الْمُسَخِّیَةُ، فَأَمَّا الْمُنْسِیَةُ فَإِنَّهَا تُنْسِیهِ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ وَ أَمَّا الْمُسَخِّیَةُ فَإِنَّهَا تُسَخِّی نَفْسَهُ عَنِ الدُّنْیَا حَتَّی یَخْتَارَ مَا عِنْدَ اللَّهِ. (1)

چنان که مومنی پروردگارش را قسم دهد که او را نمیراند خدا او را هرگز نمی میراند اما در چنین حالی یا وقتی اجل او رسید خدای عزوجل دو رایحه خوش برای او می فرستد. یکی «منسیه» است و دیگری «مسخیّه» پس منسیه اهل و عیال و مال را از یاد او می برد و مسخیّه روحش را از دنیا سیر می کند تا آنکه آنچه رانزد خدای تبارک و تعالی است، برمی گزیند.

مِنْ شِدَّةٍ عَلَی الْکَافِرِ هُنَاکَ فَهُوَ ابْتِدَاءُ عَذَابِ اللَّهِ لَهُ بَعْدَ نَفَادِ حَسَنَاتِهِ، ذَلِکُمْ بِأَنَّ اللَّهَ عَدْلٌ لَا یَجُورُ. (1)

راحت جان دادن مؤمن ثواب عمل اوست که تعجیل در آن شده است. و سخت جان دادن او برای پاک کردن اواز گناهانش است تا پاک و پاکیزه وارد آخرت شده مستحق ثواب ابدی گردد زیرا مانعی برای رسیدن به این ثواب جز گناهانش وجود ندارد. و راحت جان دادن کافر اجر کارهای نیک او در دنیا است تا وارد آخرت شود در حالی که در اعمالش جز آنچه موجب عذاب است، وجود ندارد. و سخت جان دادن کافر شروع عذاب خداوند در حق اوست بعد از اتمام جزای کارهای نیک اش. و همه اینها بدان جهت است که خدا عادل است و ستم نمی کند.

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس معنای لغوی و اصطلاحی برزخ را دانسته و آیه ای را که برزخ از آن به دست می آید، نیک فرا گیرد. سخنان معصومان (علیهم السلام) را مورد دقّت قرار دهد و درباره زندگی برزخی و سؤال قبر و اعمالی که به هنگام سؤال از مرده در قبر از او حمایت می کنند، آگاهی کافی داشته باشد.

ص: 130

امام باقر (علیه السلام) همه مدتی را که انسان در برزخ می ماند به خواب کوتاهی تشبیه کرده است که انسان زود از آن بر می خیزد.

مَا بَیْنَ الْمَوْتِ وَ الْبَعْثِ إِلَّا کَنَوْمَةٍ نِمْتَهَا ثُمَّ اسْتَیْقَظْتَ مِنْهَا. (1)

بین مرگ و برانگیخته شدن فاصله ای نیست مگر مانند خوابی که می خوابی سپس از آن بیدار می شوی.

امام صادق (علیه السلام) نیز، خانه قبر را تا قیامت، برزخ دانسته است. عمر بن یزید از ایشان سؤال می کند که برزخ چیست؟ حضرت در جواب می فرماید :

الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ. (2)

قبر از هنگام مرگ انسان تا روز قیامت است.

امام زین العابدین (علیه السلام) هم در تفسیر آیه شریفه (وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ) برزخ را قبر دانسته و با اشاره به آیه دیگر از قرآن کریم زندگی در برزخ را سخت دشوار شمرده و سپس قبر را باغی از باغ های بهشت یا گودالی از گودال های دوزخ معرفی کرده است :

وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ هُوَ الْقَبْرُ وَ إِنَّ لَهُمْ فِیهِ لَه مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ اللَّهِ إِنَّ الْقَبْرَ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّار. (3)

امام سجاد (علیه السلام) درتفسیر آیه شریفه «و از پس  آن ها برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند». فرمود: برزخ قبر است. همانا برای آنان در قبر زندگی سخت و دشواری است. به خدا سوگند قبر باغی از باغ های بهشت یا گودالی از گودال های آتش است.

و خداوند متعال در آیه ای دیگر از زندگی سخت و دشوار کافران خبر داده، می فرماید :

ص: 132

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ القِیامَةِ أَعْمی. (1)

و آن که از یاد من دوری کند همانا برای او زندگی سختی است و او را در روز قیامت کور محشور می کنیم.

آیه شریفه دلالت داردکه پیش از قیامت برای کافران زندگی سختی خواهد بود. اطلاق این آیه و ظهور آن اگرچه شامل برزخ نیز هست امّا در برخی روایات محلّ این زندگیِ سخت، هنگام رجعت و عالم برزخ بیان شده است. امام صادق (علیه السلام) مراد از کسی که از ذکر و یاد خدا رو گردانده است را دشمنان امیرمؤمنان (علیه السلام) دانسته و محل زندگی سخت آن ها را رجعت بیان کرده است :

هِیَ وَ اللَّهِ لِلنُّصَّابِ. قَالَ: جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ رَأَیْنَاهُمْ دَهْرَهُمُ الْأَطْوَلَ فِی کِفَایَةٍ حَتَّی مَاتُوا؟ قَالَ: ذَاکَ وَ اللَّهِ فِی الرَّجْعَةِ... . (2)

به خدا سوگند زندگی سخت در این آیه برای ناصبی هاست. عرض کردم : ما آن ها را می بینیم که مدّتی طولانی در رفاه زندگی می کنند وبا آن حال از دنیا می روند؟ پس فرمود: قسم به خدا این سختی در رجعت است.

و با وجود این امیرمؤمنان (علیه السلام) در نامه خویش به محمّد بن ابی بکر زندگی سخت کافر را در برزخ دانسته می فرماید :

إِنَّ الْمَعِیشَةَ الضَّنْکَ الَّتِی حَذَّرَ اللَّهُ مِنْهَا عَدُوَّهُ عَذَابُ الْقَبْر. (3)

همانا زندگی سختی که خداوند دشمنش را از آن برحذر داشته عذاب قبر است.

پس معلوم می شود زندگی سخت برای دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) اختصاص به رجعت ندارد و آن ها در کلّ برزخ نیز حیاتی سخت و دشوار خواهند داشت و همواره در آنجا در درد و رنج خواهند بود.

ص: 133

آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) درباره عالم برزخ فراوان است. به برخی از آن ها در بحث بهشت و جهنّم دنیا، اشاره خواهد شد.

شده اند اما آخرین فرزند حضرت آدم (علیه السلام) هنوز به دنیا نیامده است تا وارد برزخ گردد.

نکته دیگر درباره برزخ این است که خدای تعالی این منزل را یکی از منزل های آخرت قرار داده است تا مؤمنان و بهشتیان در قیامت مشکلی برای ورود به بهشت نداشته باشند و در برزخ از آلودگیها پاک گردیده و با پاکیزگی از مواقف قیامت عبور کنند یا مقداری از آلودگی هایشان کاسته شده باشد.

است یعنی اعمال و کردار آن ها در طول عمرشان مختلف بوده است. و یا اعمال و کردارشان نه ایمانی است و نه غیر ایمانی. یعنی در طول عمرشان ایمان و کفر در زندگی آن ها وارد نشده است و تمام عمرشان به استضعافِ اعتقادی سپری شده است.

به نظر می رسد مقصود از ایمان خالص و کفر خالص در این روایات امر دیگری غیر از آنچه در گروه های چهارگانه ذکر گردید باشد. زیرا روشن است که در قبر از معصومان (علیهم السلام) سؤالی نمی شود از کافر محض - که هیچ عمل ایمانی در طول عمر خویش نداشته - نیز سؤال معنا ندارد. پس به یقین می توان گفت مراد و مقصود معصوم (علیهم السلام) از محض ایمان و محض کفر این مطلب نیست. آنچه به قرائن و شواهد می توان در اینجا در معنای روایت گفت این است که مقصود از محض ایمان و محض کفر حالت شخص به هنگام مرگ است. انسان به هنگام مرگ یا با ایمان کامل از دنیا می رود اگرچه عمر خویش را در دنیا با کفر سپری کرده باشد و یا با کفر محض از دنیا می رود اگرچه عمر خویش را با ایمان سپری کرده باشد. و گروه دیگر کسانی هستند که به هنگام مرگ با ایمان خالص و کفر خالص از دنیا نمی روند بلکه یا به مرتبه ایمان و کفر نرسیده اند و حجّت بر آن ها تمام نشده است و یا با وجود حجّت آن ها نتوانسته اند ایمان آورده و تسلیم فرامین الهی شوند یا کافر شده و الوهیّت و مولویّت خدای تعالی را انکار کنند. و این امر یا به سبب ضعف خردشان می باشد ویا به جهات دیگری. چنین اشخاصی در قبر مورد سؤال قرار نمی گیرند امّا آنان که حجّت برایشان تمام گردیده و با وجود آن کفر ورزیده اند و یا ایمان آورده اند ولی مرتکب فسق و فجور شده اند در قبر مورد سؤال قرار گرفته و در برزخ به خاطر کفر و فسق و فجورشان عذاب خواهند شد.

سؤال کنندگان در قبر دو فرشته اند به نام منکر و نکیر  (1)  یا ناکر و نکیر. (2)

و در روایتی آمده است که یکی از این دو از طرف راست و دیگری از طرف چپ وارد قبر می شوند و شیطان هم در آنجا حضور دارد. (3)

ص: 136

آن دو از نماز، زکات، حج، روزه و ولایت سؤال می کنند. (1)

امام صادق (علیه السلام) فرمود :

یُسْأَلُ الْمَیِّتُ فِی قَبْرِهِ عَنْ خَمْسٍ: عَنْ صَلَاتِهِ وَ زَکَاتِهِ وَ حَجِّهِ وَ صِیَامِهِ وَ وَلَایَتِهِ إِیَّانَا أَهْلَ الْبَیْت. (2)

میّت در قبر از پنج چیز سؤال می شود: از نماز، زکات، حج، روزه و ولایتش نسبت به ما اهل بیت.

در روایات دیگر سؤال از خداوند متعال و پیامبر و دین و امام مطرح شده است.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود :

أَنَّ لِلَّهِ تَعَالَی مَلَکَیْنِ یُقَالُ لَهُمَا نَاکِرٌ وَ نَکِیرٌ یَنْزِلَانِ عَلَی الْمَیِّتِ فَیَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ وَ نَبِیِّهِ وَ دِینِهِ وَ إِمامِهِ، فَإِنْ أَجَابَ بِالْحَقِّ سَلَّمُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ النَّعِیمِ وَ إِنْ أُرْتِجَ عَلَیْهِ سَلَّمُوهُ إِلَی مَلَائِکَةِ الْعَذَابِ. (3)

همانا خدا دو فرشته دارد که به  آن ها ناکر و نکیر گفته می شود، آن دو بر مرده فرود می آیند و درباره پروردگار، پیامبر، دین و امامش سؤال می کنند اگر به حق و درستی پاسخ گوید او را تسلیم فرشتگان نعمت می کنند و چنان که زبانش بند آید او را به فرشتگان عذاب تحویل می دهند.

این روایت دلالت دارد که غیر از دو فرشته سؤال کننده فرشته های دیگری هم هستند که به نام فرشتگان عذاب و نعمت نامیده می شوند. و میّت بعد از سؤال به آن ها سپرده می شود.

و امام زین العابدین (علیه السلام) سؤال از کتاب و عمر را نیز طرح کرده است :

یَا ابْنَ آدَمَ إِنَّ أَجَلَکَ أَسْرَعُ شَیْءٍ إِلَیْک... وَ قَبَضَ الْمَلَکُ رُوحَکَ وَ صِرْتَ إِلَی قَبْرِکَ وَحِیداً فَرَدَّ إِلَیْکَ فِیهِ رُوحَکَ وَ اقْتَحَمَ عَلَیْکَ فِیهِ مَلَکَانِ نَاکِرٌ وَ نَکِیرٌ لِمُسَاءَلَتِکَ وَ شَدِیدِ امْتِحَانِکَ.

ص: 137

أَلا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یَسْأَلَانِکَ عَنْ رَبِّکَ الَّذِی کُنْتَ تَعْبُدُهُ، وَ عَنْ نَبِیِّکَ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکَ، و عَنْ دِینِکَ الَّذِی کُنْتَ تَدِینُ بِهِ وَ عَنْ کِتَابِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتْلُوهُ، وَ عَنْ إِمامِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ، ثُمَّ عَنْ عُمُرِکَ فِیَما کُنْتَ أَفْنَیْتَهُ، وَ مَالِکَ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیَما أَنْتَ أَنْفَقْتَه. (1)

ای فرزند آدم همانا اجل تو سریع ترین چیزی است که به سوی تو حرکت می کند... فرشته [مرگ] روح ات را قبض می کند و در منزل گاه تنها می شوی، پس در آنجا روح تو را باز می گرداند دو فرشته در قبر جهت سؤال و امتحان شدید به سوی تو می شتابند.

آگاه باش اوّلین چیزی که از تو سؤال می کنند پروردگارت است که چگونه عبادتش کردی و نیز از پیامبر تو که برایت مبعوث شده و دین تو که به آن متدین بودی و کتابت که تلاوتش کردی و امامت که از او پیروی کردی، سپس از عمرت سؤال می کند که در چه راهی صرف کردی؟ و از اموال ات که از کجا کسب و در چه راهی انفاق کردی؟... .

در این روایت تصریح شده است که موقع سؤال روح به بدن برگردانده می شود. و این امر در حدیث دیگری نیز تصریح شده است. امام باقر (علیه السلام) می فرماید :

فَإِذَا أُدْخِلَ حُفْرَتَهُ رُدَّتِ الرُّوحُ فِی جَسَدِهِ وَ جَاءَ مَلَکَا الْقَبْرِ فَامْتَحَنَاه. (2)

وقتی میّت داخل قبر می شود روح به بدنش برگردانده می شود. دو ملک به قبر می آیند و او را امتحان می کنند.

وجود روح در بدن همواره به معنای وجود حیات دنیوی در بدن نمی باشد. ممکن است روح وارد قبر گردیده و تعلّقی به بدن پیدا کند که به واسطه آن بدن دارای درک و شعور گردد و دو فرشته سؤال کننده را بشناسد و سؤالات آن ها را پاسخ دهد و آن ها پاسخ سؤالات را متوجّه شوند امّا افرادی که در دنیا هستند نه سؤال آنها را بشنوند و نه پاسخ بدن را درک کنند. همانطور که انسان تسبیح موجودات را در این

ص: 138

دنیا متوجّه نمی شود.

از برخی روایات استفاده می شود که مؤمنان به هنگام سؤال در قبر مورد حمایت قرار می گیرند، از امیر مؤمنان (علیه السلام) نقل شده است کسی که در تقویت دین و معرفت بندگان خدا بکوشد خداوند متعال جواب سؤال ها را در قبر به او تفهیم می کند :

مَنْ قَوَّی مِسْکِیناً فِی دِینِهِ ضَعِیفاً فِی مَعْرِفَتِهِ عَلَی نَاصِبٍ مُخَالِفٍ فَأَفْحَمَهُ لَقَّنَهُ اللَّهُ یَوْمَ یُدْلَی فِی قَبْرِهِ أَنْ یَقُولَ اللَّهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ عَلِیٌّ وَلِیِّی وَ الْکَعْبَةُ قِبْلَتِی وَ الْقُرْآنُ بَهْجَتِی وَ عُدَّتِی. (1)

هر کس در راستای مقابله با ناصبی ها و مخالفان ما، ناتوان و بینوای در دین و معرفت را تقویت و آن ناصبی را روسیاه کند، هنگامی که در قبر قرار گیرد خداوند به او تلقین می کند که بگوید: پروردگارم: الله، پیامبرم : محمّد، امامم: علی، قبله ام: کعبه و مایه سرور و پناه و یاورم: قرآن است....

نماز و روزه و زکات و احسان و صبر هم از اموری هستند که در هنگام سؤال در قبر به حمایت انسان می آیند امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إِذَا دَخَلَ الْمُومِنُ قَبْرَهُ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکَاةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ الْبِرُّ یُطِلُّ عَلَیْهِ وَ یَتَنَحَّی الصَّبْرُ نَاحِیَةً. وَ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ یَلِیَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ: دُونَکُمَا صَاحِبَکُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ. (2)

آنگاه که مومن وارد قبرش می شود نماز از طرف راست و زکات از چپ و نیکی از هر طرف به او توجّه می کند و صبر خود را به کنار می کشد، و آنگاه که دو فرشته متولّی سؤال او وارد می شوند صبر به نماز و زکات می گوید: شما صاحب خود را همراهی و کمک کنید پس اگر نتوانستید من نیز با او هستم.

ص: 139

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس با فشار قبر و اعمالی که آن را در پی دارد، و نیز کارهایی که عذاب قبر را از آدمی دور می کند، آشنا شود و نمونه روایات مربوط به آن را فرا گیرد وبه کیفیّت چنان نعمت یا عذابی پی ببرد.

ص: 142

از توسعه قبر برای مؤمنان اخبار کرده می فرماید :

هَیْهَاتَ مَا عَلَی الْمُومِنِینَ مِنْهَا شَیْءٌ وَ اللَّهِ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْضَ لَتَفْتَخِرُ عَلَی هَذِه فَتَفْسَحُ لَه. (1)

هرگز برای مؤمنان چیزی از فشار قبر وجودندارد. سوگند به خدا این زمین بر مرده مؤمن افتخار می کند و برای او توسعه می یابد.

البتّه این فشار اختصاص به آنان که در زمین دفن می شوند ندارد بلکه آنان که به دار کشیده می شوند هوا بر آن ها فشار می آورد. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می فرماید :

إِنَّ رَبَّ الْأَرْضِ هُوَ رَبُّ الْهَوَاءِ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَی الْهَوَاءِ فَیَضْغَطُهُ ضَغْطَةً أَشَدَّ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ. (2)

همانا پروردگار زمین، پروردگار هوا هم هست پس خدای عزوجل به هوا وحی می کند و هوا بر میّت فشاری شدیدتر از فشار قبر وارد می آورد.

دوش نداشت و پای برهنه بود تا اینکه او را با دست های خویش بر قبر گذاشت وقبر او را درست کرد. بعد از همه این کارها فرمود: من می دانم که بر او بلایی خواهد رسید ،بعد رو به مادر سعد کرد و به او تسلیت گفت و فرمود :

فَإِنَّ سَعْداً قَدْ أَصَابَتْهُ ضَمَّة. (1)

پس همانا فشاری به سعد رسید.

از حضرتش پرسیدند با این که شما در حق سعد بن معاذ این اندازه احترام کردید باز هم می فرمایید او دچار فشار قبر می شود؟! حضرت فرمود :

نَعَمْ إِنَّهُ کَانَ فِی خُلُقِهِ مَعَ أَهْلِهِ سُوءٌ. (2)

بله او با خانواده خود بد اخلاق بود.

از عوامل دیگر فشار قبر بی پروایی در نجاست بول و سخن چینی و دوری مرد از زن خویش شمرده شده است، امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید :

عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ الَّنمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزَبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ. (3)

عذاب قبر ناشی از سخن چینی، [بی مبالاتی نسبت به] ادرار و دوری گزیدن مرد از همسر خود است.

و امام صادق (علیه السلام) فرمود :

إِنَّ جُلَّ عَذَابِ الْقَبْرِ فِی الْبَوْلِ. (4)

قسمت بیشتر عذاب قبر مربوط به [بی مبالاتی نسبت به] بول است.

بنابراین مؤمنان می توانند با پرهیز از امور یاد شده خودرا از فشار قبر رهایی بخشند. هم چنین کارهای دیگری نیز در روایات برای امان ماندن از فشار قبر ذکر شده است که به برخی از  آن ها اشاره می شود :

ص: 145

می کند که وقتی مؤمن وارد قبر می شود خاک به او تهنیت گفته و دوستی و محبّت خویش را به او اظهار می کند سپس قبر توسعه می یابد و محل او در بهشت برایش ظاهر می شود.

ثُمَّ تُوْخَذُ رُوحُهُ فَتُوضَعُ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ رَأَی مَنْزِلَهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ نَمْ قَرِیرَ الْعَیْنِ فَلَا یَزَالُ نَفْحَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ تُصِیبُ جَسَدَهُ یَجِدُ لَذَّتَهَا وَ طِیبَهَا حَتَّی یُبْعَث. (1)

آنگاه روح او گرفته می شود و در بهشت جای داده می شود به گونه ای که منزل خویش را می بیند آنگاه به او گفته می شود: با روشنی چشم بخواب. پس همواره عطری از بهشت به بدن او می رسد که لذّت و بوی خوش آن را تا قیامت می یابد.

اما کافر وقتی وارد قبر می شود خاک نسبت به او اظهار ناخوشنودی کرده و او را فشار می دهد و دری به آتش باز می شود و محل خویش را در آتش می بیند.

ثُمَّ تُوْخَذُ رُوحُهُ فَتُوضَعُ حَیْثُ رَأَی مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ لَمْ تَزَلْ نَفْخَةٌ مِنَ النَّارِ تُصِیبُ جَسَدَهُ فَیَجِدُ أَلَمَها وَ حَرَّهَا فِی جَسَدِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَث. (2)

آنگاه روح او گرفته و در مکانی که جایگاه خویش را در آتش می بیند نهاده می شود. سپس همواره شعله ای از آتش به بدن او می رسد که جسد او درد و حرارت آن را تا قیامت می چشد.

در این روایت تصریح شده است که روح و بدن هر دو در برزخ متنعّم و معذّبند. روح مؤمن در لذّت و نعمت الاهی است و بدن و جسد او هم از این لذّت ها و نعمت ها بی نصیب نیست. روح کافر نیز در عذاب و درد و رنج و آتش است و بدنش هم از آن بی نصیب نیست.

ص: 151

اشاره

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس نظر روایات را در استقلال روح از بدن عنصری بداند و به حقیقت ارواح و میزان آگاهی آن ها از احوال زندگان پی ببرد و روایات مربوط را در این مورد بررسی کرده معنای دقیق مسخ و رجعت را بفهمد.

ص: 154

کرامت مومنان نزد خدا بیشتر از آن است که روحش را در چینه دان پرنده قرار دهد لیکن در بدنهایی مانند بدنهای خودشان قرار می گیرند.

و در حدیثی دیگر تعبیر به صورت نموده است :

فَإِذَا قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ صَیَّرَ تِلْکَ الرُّوحَ إِلَی الْجَنَّةِ فِی صُورَةٍ کَصُورَتِهِ فَیَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَإِذَا قَدِمَ عَلَیْهِمُ الْقَادِمُ عَرَفَهُمْ بِتِلْکَ الصُّورَةِ الَّتِی کَانَتْ فِی الدُّنْیَا. (1)

پس وقتی خدا روح مومن را قبض کرد آن روح در صورتی به صورت خود او در دنیا به سمت بهشت می رود پس می خورند و می آشامند و چنانچه کسی به جمع آن ها اضافه شود او را به همان شکلی که در دنیا داشت، می شناسند.

و در حدیث دیگر تعبیر به صفت اجساد شده است :

إِنَّ الْأَرْوَاحَ فِی صِفَةِ الْأَجْسَادِ فِی شَجَرَةٍ فِی الْجَنَّةِ تَعَارَفُ وَ تَسَاءَل. (2)

همانا روح ها در صفت بدن ها در درختی داخل بهشت هستند همدیگر را می شناسند و با هم گفتگو می کنند.

و در برخی روایات هم به طور مطلق ذکر شده است که ارواح مؤمنان در بهشت از طعام و شراب  آن می خورند و می آشامند و ارواح کفّار در دوزخ از طعام و شراب

ص: 156

آن ها تناول می کنند.

أَرْوَاحُ الْمُؤمِنِینَ فِی حُجُرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ یَأکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَتَزَاوَرُونَ فِیهَا وَ یَقُولُونَ: رَبَّنَا أَقِمْ لَنَا السَّاعَةَ لِتُنْجِزَ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا.

قَالَ: قُلْتُ: فَأَیْنَ أَرْوَاحُ الْکُفَّارِ؟

فَقَالَ: فِی حُجُرَاتِ النَّارِ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ یَتَزَاوَرُونَ فِیهَا وَ یَقُولُونَ: رَبَّنَا لَا تُقِمْ لَنَا السَّاعَةَ لِتُنْجِزَ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا. (1)

ارواح مومنان در اتاق هایی داخل بهشت هستند و از غذاهای آنجا می خورند و از نوشیدنیهای آن می آشامند.و همدیگر را ملاقات می کنند و می گویند: پروردگارا، قیامت را برای ما برپا کن تا وعده هایت را برای ماعملی کنی.

گفت: گفتم: ارواح کفّار کجا هستند؟

پس گفت: در اتاقهای آتش از غذای آن می خورند و از شراب آن می نوشند و هم دیگر را زیارت می کنند و می گویند: پروردگارا قیامت را بر ما به پا مکن تا تهدیدهایت بر ما عملی نشود.

با توجه به روایاتی که ذکر شد و نیز با توجه به مطالبی که در بحث حقیقت روح گفته شد که ارواح همچون بدن ها موجوداتی مادّی اند و تفاوت میان  آن ها در مراتب مادّه است. یعنی ارواح موادّی لطیف و رقیق اند ولی بدن ها موادی غلیظ و سنگین اند.

و نیز با توجه به اینکه ارواح در عالم ارواح مشخّص و متعیّن بوده و با هم رفاقت و دوستی و خشم و دشمنی داشتند، روشن می شود این که گفته می شود: خداوند متعال در عالم برزخ برای ارواح بدن هایی مثالی خلق می کند، نمی تواند از نظر روایات امری قطعی و مسلّم باشد، بلکه می توان گفت که ارواح وقتی از بدن ها جدا می شوند خودشان به همان صورت اصلی خویش که همانند صورت بدن دنیوی است ظاهر می شوند، همان طور که در خواب و رؤیا روح به صورت همان شخص رؤیت می شود.

ص: 157

می فرماید :

زُورُوا مَوْتَاکُمْ فَإِنَّهُمْ یَفْرَحُونَ بِزِیَارَتِکُمْ وَ لْیَطْلُبْ أَحَدُکُمْ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ عِنْدَ قَبْرِ أُمِّهِ بِمَا یَدْعُو لَهُمَا. (1)

اموات خود را زیارت کنید پس ایشان از زیارت شما شاد می شوند و نیاز خویش را نزد قبر پدر و مادرتان با دعا برای آن ها از خدا طلب کنید.

و در حدیثی دیگر امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

وَ اللَّهِ إِنَّهُمْ لَیَعْلَمُونَ بِکُمْ وَ یَفْرَحُونَ بِکُمْ وَ یَسْتَأْنِسُونَ إِلَیْکُم. (2)

سوگند به خدا[از حضور] شما آگاه و شاد می شوند و با شما انس می گیرند.

در حدیثی دیگر امام صادق (علیه السلام) از زیارت مردگان با خانواده خویش خبر می دهد که مؤمنان وقتی به زیارت عزیزان خویش می آیند بدی ها از آن ها پوشیده می شود امّا کفّار بدیهای اهل و عیال خویش را می بینند. و در این روایت تصریح شده است که آگاهی و آزادی هر شخص در برزخ به اندازه عملش خواهد بود. امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إِنَّ الْمُومِنَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یُحِبُّ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یَکْرَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَزُورُ أَهْلَهُ فَیَرَی مَا یَکْرَهُ وَ یُسْتَرُ عَنْهُ مَا یُحِبُّ: قَالَ: وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ کُلَّ جُمْعَةٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ عَلَی قَدْرِ عَمَلِهِ. (3)

همانا مومن اهل و عیال خویش را زیارت می کند و آنچه را دوست دارد می بیند و آنچه را ناخوش دارد از وی پوشیده می شود. کافر هم اهل و عیالش را زیارت می کند و آنچه را که ناخوشاینداوست می بیند و آنچه را دوست دارد از وی پوشیده می شود. فرمود: گروهی در هر جمعه خانواده خودرا زیارت می کنند و عده ای هم بسته به اندازه عملشان خانواده خود را زیارت می کنند.

در حدیثی دیگر آمده است که همه مردگان به هنگام غروب به اهل و عیال خود سر

ص: 159

می زنند واز کارهای  آن ها آگاه می شوند.

مَا مِنْ مُوْمِنٍ وَ لَا کَافِرٍ إِلَّا وَ هُوَ یَأْتِی أَهْلَهُ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا رَأَی أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ وَ إِذَا رَأَی الْکَافِرُ أَهْلَهُ یَعْمَلُونَ بِالصَّالِحَاتِ کَانَتْ عَلَیْهِ حَسْرَةً. (1)

هیچ مومن وکافری نیست مگر آنکه به هنگام زوال آفتاب به خانواده خود سر می زند پس اگر مومن ببیند که اهل و عیالش کارهای نیک انجام می دهند بدین خاطر خدا را سپاس می گوید و وقتی کافر ببیند که اهل و عیالش کارهای نیک انجام می دهند حسرت می خورد.

و در روایت دیگر تصریح شده است که این دیدار به اندازه فضایل آن هاست. اسحاق بن عمّار می گوید به امام موسی بن جعفر (علیه السلام) عرض کردم :

یَزُورُ الْمُومِنُ أَهْلَهُ؟ فَقَالَ: نَعَمْ.

فَقُلْتُ: فِی کَمْ؟

قَالَ: عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ؛ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَزُورُ فِی کُلِّ یَوْمَیْن... أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً یَزُورُ کُلَّ جُمْعَةٍ... . (2)

آیا مومن اهل و عیالش را زیارت می کند؟ فرمود: بله. عرض کردم: در چه زمان هایی؟ فرمود: به اندازه نیکی هایشان. عده ای از آن ها هر روز زیارت می کنند، تعدادی هر دو روز ... و آن ها که در پائین ترین درجه هستند هر جمعه زیارت می کنند.

إِنَّهُ لَیْسَ یَمُوتُ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ مَیِّتٌ إِلَّا مُسِخَ وَزَغا. (1)

همانا هیچ کس از بنی امیه نمی میرد مگر آنکه به صورت وزغ در می آید.

البتّه معلوم است  که مسخ غیر از تناسخ است زیرا در تناسخ روح بعد از جدا شدن از بدن انسانی به بدن انسان یا حیوان دیگر منتقل می شود ولی مسخ به این معناست که مادّه روح به شکل و صورت وزغ ظاهر می شود و صورت انسانی خویش را از دست می دهد و مسخ در دنیا اضافه بر تغییر صورت روحی انسان صورت بدن او نیز تغییر پیدا می کند. پس مسخ تغییر شکل در روح و بدن است و در دنیا و تغییر شکل در روح است در برزخ. امّا وقتی انسانی مسخ شد آیا بهره مندی او از کمالات نوری از قبیل علم و عقل و حافظه و نعمتهای نوری دیگر به همان اندازه که قبل از مسخ شدن از آن ها بهره مند بود باقی می ماند یا از آن کاسته می شود؟ در آیات و روایات دلائل و شواهد کافی بر بقای کامل این کمالات وجود ندارد. ممکن است خدای تعالی او را به ا ندازه ای از کمالات نوری بهره مند کند که مسخ شدن خویش را تشخیص دهد.

آن سخنی است که گوینده اش اوست و از پشت سرشان برزخی است تا روزی که مبعوث شوند.

بر این پایه پس از مرگ برای احدی زنده شدن دوباره در این دنیا نخواهد بود. ولی خداوند متعال به جهت برخی مصالح پیش از قیامت ائمه اطهار (علیهم السلام) را دوباره بر روی همین زمین خاکی زنده خواهد کرد و ایشان سال ها بر مردم حکومت خواهند نمود. و نیز برخی از مؤمنان برای انتقام گرفتن و برخی از کفّار برای انتقام پس دادن به دنیا باز خواهند گشت. از این حقیقت در ا صطلاح به «رجعت» تعبیر شده است. (1)

ص: 162

اشاره :

دانشجو پس از مطالعه ایندرس با معنای نفخ صور و تعداد نفخه ها و مواقف مختلف آشنا می شود و آیات مربوط به هر یک را بررسی کرده و تحقیق می کند و کیفیّت حساب رسی انسان ها را به وسیله پروردگار می آموزد.

ص: 166

می ریزند و زمین و کوه ها از بین می رود.

فَإِذا نُفِخَ فِی آلصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ * وَحُمِلَتِ آلأَرْضُ وَالجِبالُ فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً* فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ آلواقِعَةُ * وَآنْشَقَّتِ آلسَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ. (1)

پس آنگاه که یک بار در صور دمیده شد و زمین و کوهها بلند شده یک بار به هم کوبیده شوند، پس آن حادثه به وقوع می پیوندد و آسمان قطعه قطعه می شود. پس آسمان آن روز سست است.

در قرآن کریم از «نفخ اوّل» با عنوان «صیحه اولی» نیز تعبیر شده است. خدای تعالی می فرماید :

إِنْ کانَتْ إِلّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ. (2)

آن جز یک داد زدن نیست پس ناگهان همه بی حرکت می شوند.

امیرمؤمنان (علیه السلام) هم به مردن همه موجودات زنده و نرم شدن کوه ها و صخره ها و ذوب شدن  آن ها پس از نفخه نخست اشاره می کند :

وَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَزْهَقُ کُلُّ مُهْجَةٍ وَ تَبْکَمُ کُلُّ لَهْجَةٍ وَ تَذِلُّ الشُّمُّ الشَّوَامِخُ وَ الصُّمُّ الرَّوَاسِخُ فَیَصِیرُ صَلْدُهَا سَرَاباً رَقْرَقاً وَ مَعْهَدُهَا قَاعاً سَمْلَقا. (3)

و در صور دمیده می شود پس هر جنبده ای می میرد و هر صاحب سخنی لال شود و کوههای بلند، پست می شوند و سنگهای محکم، در هم می شکنند و چنان متلاشی و صاف می شوند که همچون سرابی لرزان به نظر می آیند و جای  آن ها صاف و هموار می گردد.

بنابراین بعد از نفخ اوّل سامان زمین به هم می ریزد و هیچ کوهی بر جای نمی ماند و هیچ زنده ای دیده نخواهد شد. در برخی روایات آمده که خلق همه از بین می رود و جز

ص: 168

خدا کسی وجود ندارد چنان که در ابتدای خلقت خدا بود و بس.

وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْیَا وَحْدَهُ لَا شَیْءَ مَعَهُ کَمَا کَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا کَذَلِکَ یَکُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ... ثُمَّ یُعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاء. (1)

و همانا خدای تعالی بعد از فنای دنیا به وحدت خویش باز می گردد. چیزی با او نخواهد بود چنانکه قبل از شروع خلقت چنین بود. بعد از فناء دنیا نیز این چنین خواهد بود بدون وقت، بدون مکان و لحظه و زمان...سپس بعد از فنا آن را باز می گرداند.

این روایت دلالت دارد که قبل از قیامت فنای مطلق خواهد بود. یعنی همه خلایق از موجودات زنده گرفته تا جمادات همه معدوم خواهند شد، و هیچ موجودی جز خداوند متعال نخواهد بود، ولی برخی روایات دلالت دارند که فنا به صورت مطلق نخواهد بود بلکه مخلوقات به جوهر اصلی خود که آب باشد باز خواهند گشت. از امام زین العابدین (علیه السلام) نقل شده است که صور اسرافیل یک سر و دو طرف دارد. اسرافیل (علیه السلام) در نفخ اوّل به زمین فرود می آید و در صور خود می دمد صدا از دو طرف صور بیرون می آید که یکی به سوی زمین و دیگری به سوی آسمان هاست و با شنیدن صدای صور اهل زمین و آسمان می میرند و سپس خداوند متعال به خود اسرافیل هم امر می کند که بمیرد و بعد آسمان ها و زمین را به حالت اوّل خود که آب بود بر می گرداند :

أَمَّا النَّفْخَةُ الْأُولَی فَإِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ إِسْرَافِیلَ فَیَهْبِطُ إِلَی الدُّنْیَا وَ مَعَهُ صُورٌ وَ لِلصُّورِ رَأْسٌ وَاحِدٌ وَ طَرَفَان... فَیَنْفُخُ فِیهِ نَفْخَةً فَیَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِی یَلِی الْأَرْضَ فَلَا یَبْقَی فِی الْأَرْضِ ذُو رُوحٍ إِلَّا صَعِقَ وَ مَاتَ وَ یَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِی یَلِی السَّمَاوَاتِ فَلَا یَبْقَی فِی السَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلَّا صَعِقَ وَ مَاتَ إِلَّا إِسْرَافِیلَ... فَیَقُولُ اللَّهُ لِإِسْرَافِیلَ یَا إِسْرَافِیلُ مُتْ فَیَمُوتُ إِسْرَافِیل... ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ

ص: 169

فَتَمُورُ وَ یَأْمُرُ الْجِبَالَ فَتَسِیر... وَ یُعِیدُ عَرْشَهُ عَلَی الْمَاءِ کَمَا کَانَ أَوَّلَ مَرَّةٍ مُسْتَقِلًّا بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِه. (1)

اما نفخه نخست پس خدا به اسرافیل دستور می دهد و او به زمین فرود می آید در حالی که شیپور به همراه دارد. شیپور یک سر و دو طرف دارد.... پس دمی بدان می دمد و صدا از طرفی که به سمت اهل زمین است خارج می شود پس در زمین هیچ موجود زنده ای نمی ماند مگر آن که غش می کند و می میرد و صدایی از طرفی که به سمت اهل آسمانهاست خارج می شود پس موجود زنده ای در آسمانها باقی نمی ماند مگر آن که غش می کند و می میرد به جز اسرافیل ...پس خدا به اسرافیل می گوید:ای اسرافیل بمیر، و اسرافیل هم می میرد...آن گاه خدا به آسمان ها امر می کند آن ها به جنبش در می آیند و به کوه ها امر می کند و آن ها به حرکت در می آیند.... و عرش خدا بر آب باز می گردد چنان که در بار نخست چنین بود و عظمت و قدرت تنها از آن خدا می شود.

و نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که در نفخ اوّل روح هم متلاشی خواهد شد و صورت خویش را از دست خواهد داد. حضرت در جواب سؤال زندیقی که پرسیده بود آیا روح بعد از خارج شدن از بدن باقی خواهد بود یا نه، فرمود :

بَلْ هُوَ بَاقٍ إِلَی وَقْتٍ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْطُلُ الْأَشْیَاءُ وَ تَفْنَی فَلَا حِسَّ وَ لَا مَحْسُوسَ، ثُمَّ أُعِیدَتِ الْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا. (2)

بلکه آن تا زمان دمیده شدن در شیپور باقی است امّا هنگام دمیدن در صور همه چیز باطل و نابود می شود پس هیچ حسّ و محسوسی نخواهد بود، سپس اشیاء به همان حالت اوّل که تحت تدبیر خدا شروع شده بود، بازگردانده می شوند.

در بحث معاد فرقی نمی کند که خداوند متعال عالم خلقت را یک سره پیش از قیامت بر چیند یا صورت های آن ها را در هم ریخته و همه را به جوهر اصلی شان که آب است

ص: 170

برگرداند. هر کدام باشد خداوند متعال دوباره همین موجودات را بعد از آنکه به مادّه اوّلی برگرداند یا به طور کلی معدوم کرد دوباره همچون ابتدای خلقت به حالت اوّلشان باز خواهد گرداند.

بهم آمدن خاک انسان ها از میان خاکهای دیگر دلالت دارند استفاده می شود که خدای تعالی دوباره زمین و آسمان را باز خواهد گرداند و قیامت بر روی همین زمین صورت خواهد گرفت. امّا درباره اینکه آیا این زمین در آن روز کیفیّتی متفاوت خواهد داشت و تفاوت آن با زمین کنونی چگونه خواهد بود؟ شرح و تفسیر کاملی دیده نمی شود. و نیز درباره اینکه بعد از ورود انسان ها به بهشت و جهنم آیا خدای تعالی همین زمین و آسمانها را حفظ خواهد کرد یا آن ها را از بین خواهد برد؟ باز هم شرح و تفسیری از آیات و روایات در این زمینه دیده نمی شود.

در حدیثی دیگر آمده است که مردی خدمت امیرمؤمنان (علیه السلام) رسید و اظهار کرد که در آیات قرآن تعارض و تناقض وجود دارد. و بعد آیاتی درباره قیامت خواند که برخی از آن ها دلالت دارند که مردم در روز قیامت با هم سخن می گویند و میان آن ها خصومت وتنازع خواهد بود؛ ولی برخی دیگر دلالت دارند که در آن جا به کسی اجازه سخن گفتن داده نمی شود مگر این که سخن حق بگوید. حضرت در جواب می فرماید: این اختلاف مربوط به مواقف مختلف قیامت است. مردم در برخی از مواقف حق سخن گفتن ندارند و در برخی با هم نزاع و خصومت دارند و در برخی به خودشان اجازه سخن گفتن داده نمی شود وتنها دست و پاهایشان سخن می گویند:

وَ أَمَّا قَوْلُهُ: (یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا) (1) ... وَ قَوْلُهُ: (یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ

بَعْضُکُمْ بَعْضاً) (2) ... وَ قَوْلُهُ: (الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ

تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ) (3)  فَإِنَّ ذَلِکَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ

مَوَاطِنِ ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ یَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلَائِقَ یَوْمَئِذٍ فِی مَوَاطِنَ یَتَفَرَّقُون. (4)

امّا آیه «روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند سخنی نمی گویند جز کسی که خدای رحمان به او اذن دهد و راست بگوید».... و آیه «روز قیامت برخی بر برخی دیگر کفر می ورزد و برخی برخی دیگر را لعن می کند...» و آیه «امروز بر دهان هایشان مهر می زنیم و با دستانشان با ما سخن گویند و پاهایشان شهادت دهد به آنچه کسب کرده اند» این آیات در مواقف مختلف روز قیامت است که مقدار آن پنجاه هزار سال است. خدای عزّوجلّ همه خلق را آن روز در مواقف مختلف جمع می کند.

سپس ایشان توضیح می دهند که انسان ها درمواقف مختلف با هم اجتماع می کنند و

ص: 173

در برخی مواقف آنان که در دنیا از دیگران پیروی و اطاعت کرده اند، از رؤسای خود بیزاری و تبرّی می کنند و در موقفی دیگر هنگامی که از انسان های مشرک سؤال می شود، می گویند ما مشرک نبودیم، خداوند متعال زبان آن ها را مهر می کند و دست ها و پاهای آنان را به سخن در می آورد. و در موقفی دیگر جمع می شوند ولی همه از همدیگر فرار می کنند و خداوند تنها به کسانی اجازه سخن گفتن می دهد که حقّ بگویند. در این موقف رسولان الاهی بلند می شوند و شهادت می دهند. ایشان سپس متذکّر می شود که همه این مطالب مربوط به مواقف پیش از حساب است و در موقف حساب کسی با دیگری کاری ندارد و همه به اعمال خویش سرگرم می شوند.

و در جای دیگر این حدیث سخن از اختلاف آیات دیگر به میان آمده است که در برخی از  آن ها سخن از وضع میزان ها و ترازوها است.

وَنَضَعُ آلمَوازِینَ آلقِسْطَ لِیَوْمِ آلقِیامَةِ فَلا تُظْلَمْ نَفْسٌ شَیْئاً. (1)

و برای روز قیامت ترازوهای عدل وضع می کنیم و بر هیچ کسی هیچ چیزی ظلم نمی شود.

و در آیه دیگر آمده است :

فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ القِیامَةِ وَزْناً. (2)

پس در روز قیامت وزنی به پا نمی کنیم.

و در آیه دیگر سخن از در آمدن به بهشت و روزی های بی حساب آن است.

فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ آلجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ. (3)

پس آنان وارد بهشت می شوندو بدون حساب در آنجا روزی داده می شوند.

امیر مؤمنان (علیه السلام) این آیات را هم بیان کرده است که نبود میزان وحساب اختصاص به گروهی خاص دارد. (4)

ص: 174

و در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که هر کسی محاسبه شود، عذاب می شود. و چون از آیه (فَسَوْفَیُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً) سؤال شد، حضرت فرمود که «حساب یسیر» محاسبه نیست بلکه ورق زدن است.

کُلُّ مُحَاسَبٍ مُعَذَّبٌ.

فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً»؟

قَالَ: ذَاکَ الْعَرْضُ یَعْنِی التَّصَفُّحَ. (1)

کسی که محاسبه شود عذاب می شود.

کسی به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا پس معنای آیه «پس در آینده به حسابی آسان محاسبه می شوند» چیست؟

فرمود: آن عرضه است: یعنی ورق زدن است.

منظور از ورق زدن آن است که پرونده آنان به دقت خوانده نمی شود بلکه به صورت مروری ورق زده می شود.

در احادیث دیگری سخن از در آمدن بی حساب مشرکان به جهنّم است.

اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ أَهْلَ الشِّرْکِ لَا یُنْصَبُ لَهُمُ الْمَوَازِینُ وَ لَا یُنْشَرُ لَهُمُ الدَّوَاوِینُ وَ إِنَّمَا یُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ زُمَراً وَ إِنَّمَا نَصْبُ الْمَوَازِینِ وَ نَشْرُ الدَّوَاوِینِ لِأَهْلِ الْإِسْلَام. (2)

بندگان خدا بدانید که برای اهل شرک ترازویی نصب نمی شود و دفترهایی برایشان باز نمی شود و آن ها مستقیماً به جهنّم محشور می شوند. و میزان اعمال برای اهل اسلام است.

ص: 175

اشاره

از دانشجو انتظار می رود بعد از مطالعه ایندرس کیفیّت گردآوردن ارواح و بدن ها را در روز رستاخیز بداند و گفتگوی امام صادق (علیه السلام) را با زندیق و آیات یادشده را در این زمینه مورد دقت قرار دهد و همچنین از وجه تشبیه معاد به رویش زمین آگاهی یابد.

ص: 178

را زنده کند، به اراده او باران بر زمین فرود آید و خاک های زمین را سخت در هم آمیزد و از میان آن ها خاک مردگان را جدا کرده و هر یک را به صورت پیشین در می آورد و سپس روح در  آن ها دمیده شود :

قَالَ الزِّنْدِیقُ لِلصادق (علیه السلام): أَنَّی لِلرُّوحِ بِالْبَعْثِ وَ الْبَدَنُ قَدْ بَلِیَ وَ الْأَعْضَاءُ قَدْ تَفَرَّقَتْ فَعُضْوٌ فِی بَلْدَةٍ تَأْکُلُهَا سِبَاعُهَا وَ عُضْوٌ بِأُخْرَی تَمْزِقُهُ هَوَامُّهَا وَ عُضْوٌ قَدْ صَارَ تُرَاباً بُنِیَ بِهِ مَعَ الطِّینِ حَائِطٌ.

قَالَ: إِنَّ الَّذِی أَنْشَأَهُ مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ وَ صَوَّرَهُ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ کَانَ سَبَقَ إِلَیْهِ قَادِرٌ أَنْ یُعِیدَهُ کَمَا بَدَأَهُ.

قَالَ: أَوْضِحْ لِی ذَلِکَ.

قَالَ: إِنَّ الرُّوحَ مُقِیمَةٌ فِی مَکَانِهَا.... وَ الْبَدَنُ یَصِیرُ تُرَاباً مِنْهُ خُلِقَ وَ مَا تَقْذِفُ بِهِ السِّبَاعُ وَ الْهَوَامُّ مِنْ أَجْوَافِهَا فَمَا أَکَلَتْهُ وَ مَزَّقَتْهُ کُلُّ ذَلِکَ فِی التُّرَابِ مَحْفُوظٌ عِنْدَ مَنْ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ عَدَدَ الْأَشْیَاءِ وَ وَزْنَهَا، وَ إِنَّ تُرَابَ الرُّوحَانِیِّینَ بِمَنْزِلَةِ الذَّهَبِ فِی التُّرَابِ.

فَإِذَا کَانَ حِینُ الْبَعْثِ مَطَرَتِ الْأَرْضُ فَتَرْبُو الْأَرْضُ ثُمَّ تَمْخَضُ مَخْضَ السِّقَاءِ فَیَصِیرُ تُرَابُ الْبَشَرِ کَمَصِیرِ الذَّهَبِ مِنَ التُّرَابِ إِذَا غُسِلَ بِالْمَاءِ وَ الزَّبَدِ مِنَ اللَّبَنِ إِذَا مُخِضَ فَیَجْتَمِعُ، تُرَابُ کُلِّ قَالَبٍ فَیَنْقُلُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَی حَیْثُ الرُّوحُ فَتَعُودُ الصُّوَرُ بِإِذْنِ الْمُصَوِّرِ کَهَیْئَتِهَا وَ تَلِجُ الرُّوحُ فِیهَا فَإِذَا قَدِ اسْتَوَی لَا یُنْکِرُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئا. (1)

زندیقی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: چگونه روح بر انگیخته می شود در حالی که بدن پوسیده شده واعضا متفرق می گردد و عضوی در سرزمینی خوراک درندگان می شود و عضوی دیگر توسط حشرات متلاشی می شود و اندام دیگر تبدیل به خاک شده و همراه گل در دیوار قرار می گیرد.

ص: 180

فرمود: همان کسی که بدون مادّه او را آفریده و بدون نقشه قبلی شکل داده است قادر است آن را برگرداند چنان که شروعش کرده است. عرض کرد: توضیح بیشتری بدهید. فرمود: روح در مکان خود مقیم است... و بدن به خاکی که از آن خلق شده بود تبدیل می شود و آنچه توسّط درندگان وحشرات خورده و دریده شده از شکم های  آن ها دور انداخته می شود. همه در خاک محفوظ می ماند نزد کسی که کوچکترین ذرّه ای در تاریکی های زمین از یاد او نمی رود و تعداد و وزن اشیا را می داند. و خاک موجوداتِ دارای روح به مانند طلا در خاک است.

پس هنگامی که وقت برانگیخته شدن رسید باران بر زمین می بارد و زمین رشد می کند سپس مانند به هم خوردن مَشک به هم می خورد. در این هنگام خاک بشر از دیگر خاک ها جدا می شود مانند جدا شدن طلا از خاک به هنگامی که با آب شسته می شود و مانند جدا شدن کره از شیر هنگامی که مَشک به هم زده می شود. پس خاک هر بدنی جمع و به اذن خدا به سمت روح خود منتقل می شود و صورتها به اذن صورتگر به شکل و هیأت خود باز می گردد و روح در آن داخل می شود پس وقتی کامل شد چیزی از خودش را ناآشنا نمی یابد.

در روایات هم مانند آیات قرآن کریم سخن از تبدیل شدن انسان به خاک و زنده شدن دوباره او از خاک است؛ با اینکه یقین داریم که بخش اندکی از بدن آدمی به خاک تبدیل می شود زیرا قسمت زیادی از بدن انسان را آب تشکیل می دهد امّا با وجود این در آیات و روایات به این عنصر که مقدار زیادی از بدن را به خود اختصاص داده اشاره ای نشده است.

باید توجه داشت انسانی که در روز قیامت برانگیخته می شود، تنها خاک نیست بلکه مقدار زیادی از بدن او که به آب یا چیزهای دیگر تبدیل شده بود نیز دوباره باز خواهند گشت. و شاید تأکید زیاد آیات و روایات به تبدیل انسان به خاک از این جهت است که آبِ بدن همواره در تغییر و تبدیل است و ثباتی در آن دیده نمی شود به خلاف خاک که تبدیل در آن به این صورت نیست.

به نظر می رسد در باریدن باران و رشد خاک پیش از وقوع قیامت وبیرون آمدن

ص: 181

انسان از خاک در این دو روایت و نیز تغییر اوضاع و احوال زمین و آسمان ها به هنگام قیامت، اشاره ای به این امر باشد. زیرا در آیات قرآن کریم بیان شده است که روز قیامت زمین و آسمان به هم می ریزد و کوه ها متلاشی شده و همانند ذرّات گرد و غبار در هوا پراکنده خواهند شد و خورشید از هم خواهد پاشید و زلزله های سهمگین زمین را به سختی تکان خواهد داد و آب دریاها به حرکت درخواهد آمد.

وقتی زمین لرزه ها و تکان های شدید می خورد خاک های مردگان را بیرون می ریزد و انسان ها از زمین بیرون آمده در گروه های مختلف به حرکت در می آیند تا حساب اعمال خویش را مشاهده کنند. امیرمؤمنان (علیه السلام) سر از خاک بلندکردن مردگان را به این صورت بیان می کند :

قَدْ شَخَصُوا مِنْ مُسْتَقَرِّ الْأَجْدَاثِ. (1)

از جایگاه قبرها سربلند می کنند.

و در حدیثی دیگر می فرماید :

وَ أَخْرَجَ مَنْ فِیهَا فَجَدَّدَهُمْ بَعْدَ إِخْلَاقِهِمْ وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفْرِیقِهِمْ ثُمَّ مَیَّزَهُمْ لِمَا یُرِیدُ مِنْ مُسَاءَلَتِهِمْ عَنْ خَفَایَا الْأَعْمَال. (2)

و همه کسانی را که در زمین قرار گرفته اند بیرون می آورد و دوباره بعد از پوسیدن زنده می کند و بعد از پراکنده شدن جمع می کند آنگاه آن ها را برای سؤال از کارهای پنهان شان از همدیگر جدا می کند.

مردگان بعد از پوسیدن و پراکندگی جمع شده و حیاتی تازه می یابند و در گروه های مختلف و مشخّص به جایگاه محاسبه اعمال خویش روانه می شوند. همه این امور در روز قیامت بر روی همین زمین - البته پس از دگرگونی های زیاد آن - صورت می گیرد. زمینی که نه کوه دارد و نه گیاه. دریاها و آسمان و زمین به هم ریخته است. به گونه ای که اگر کسی نگاه کند می گوید این زمین عوض شده است :

ص: 182

یَوْمَ تُبَدَّلُ آلأَرضُ غَیْرَ الأَرضِ وَالسَّمواتُ. (1)

روزی که زمین به غیر زمین و آسمان ها تبدیل می شود.

یعنی زمینی که آسمانهایش به هم ریخته، نور خورشید و ماه بر آن نمی تابد. ظلمت و تاریکی بر آن مستولی شده، کوه هایش مانند پنبه زده شده پریشان و پاشان است و ریخت آن، روزگار نخست آفرینش را فرایاد می آورد. امام سجاد (علیه السلام) در تفسیر آیه مذکور می فرماید :

بِأَرْضٍ لَمْ تکتَسَبْ عَلَیْهَا الذُّنُوبُ بَارِزَةً لَیْسَ عَلَیْهَا الْجِبَالُ وَ لَا نَبَاتٌ کَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّة. (2)

به زمینی که بر روی آن گناهان آشکار عمل نشده است. بر روی آن کوه و گیاهی وجود ندارد مانند موقعی که تازه گسترده می شد.

پس با این شرایط و تغییراتی که در زمین و آسمان رخ می دهد طبیعی است که هر جزئی از بدن انسان در هر کجای زمین و آسمان باشد؛ در دریا باشد یا در خشکی، در زیر زمین باشد یا در آسمان، همه اجزا به هم آمده و ریخت و هیأت پیشین خود را به دست می آورد و روح دوباره به آن باز می گردد. و او با همین اوضاع واحوال و شرایط زمین و آسمان به جایگاه محاسبه اعمال خویش روان خواهد شد.

همانا او مردگان را زنده می کند و او بر هر چیزی توانا است.

یُحْیِ آلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَکَذلِکَ تُخْرَجُونَ. (1)

زمین را بعد از مردن زنده می کند. و همین گونه بیرون آورده می شوید.

وَاللّهُ آلَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کَذلِکَ آلنُّشُورُ. (2)

و خدا کسی است که بادها را می فرستد که ابر را به سوی شهری مرده می راند. پس با آن زمین را بعد از مردنش زنده می کنیم. نشر [و زنده شدن در قیامت] هم همین طور است.

وَمِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَری الأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْها الماءَ آهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَُمحْیِ آلْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ. (3)

و از آیات خداست که زمین را فروتن می بینی. پس آنگاه که آب بر آن فرو فرستادیم به اهتزاز درمی آید و رشد می کند. همانا آن که زمین را زنده می کند مردگان را زنده می کند و او به هر چیزی توانا است.

فَأَنْزَلْنا بِهِ آلماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ آلَّثمَراتِ کَذلِک َ نُخْرِجُ آلمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. (4)

پس به وسیله آن ابر آب فرو فرستیم و با آن از هر گونه محصولی بیرون آوریم. هم این گونه مردگان را بیرون می آوریم شاید شما متذکّر شوید.

در این آیات خداوند متعال زنده شدن انسان ها را به مانند زمینی تصویر می کند که در اثر خشکسالی همه گیاهان آن خشک شده و اثری از آن ها بر روی زمین باقی نمانده است ولی آن گاه که باران بر آن می بارد دوباره گیاهان روییدن خود را آغاز می کنند. آب باران زمین خشک و مرده را زنده و سرسبز می کند. به هنگام قیامت هم همه

ص: 184

انسان ها می میرند و به خاک تبدیل می شوند، دوباره با بازگشتن روح به بدن ها شروع به رویش می کنند و همچون گیاهان سر از خاک بر می آورند.

چنانکه در این آیات بیرون آمدن انسان ها از خاک در روز قیامت به روییدن گیاهان مانند شده است، خدای تعالی در آیات دیگر از رشد انسان ها در ابتدای خلقتشان و نیز به هنگام کودکی با عنوان روییدن تعبیر کرده است :

وَاللّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأَرْضِ نَباتاً * ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَیُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً. (1)

و خداوند شما را از زمین می رویاند. آنگاه شما را در زمین باز می گرداند و به یقین بیرون می آورد.

در این آیه آشکارا بیان شده است که ابتدای رویش انسان از خاک شروع می شود. یعنی حقیقت انسان از خاک پدید می آید و رشد می کند و سپس دوباره خاک می شود و پس از آن دیگر بار در روز قیامت از خاک  سر بیرون می آورد. درباره حضرت مریم (علیها السلام) می فرماید :

فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً. (2)

پروردگارش به خوبی او را قبول کرد و به خوبی او را رشد داد.

در این آیه مبارکه می بینیم خداوند متعال رشد حضرت مریم بعد از تولد از مادر را به عنوان رویش تعبیر نموده است. پس انسان در حقیقت در مراحل مختلف زندگی همچون دانه های گیاهان در حال رویش و بالندگی است. و همان گونه که گیاهان با جذب مواد غذایی خاک و آب و هوا رشد می کنند انسان هم با استفاده از مواد غذایی این سه عنصر رشد می کند و بزرگ می شود.

البتّه باید توجّه داشت که رویش گیاهان و رشد انسان در آغاز به تدریج صورت می گیرد و در دنیا سال ها طول می کشد تا این که انسانی کامل شود ولی در روز قیامت تدریج در کار نخواهد بود و رویش او به سرعت و بدون هیچ گونه تأخیری صورت می پذیرد.

ص: 185

اشاره

دانشجو باید بعد از مطالعه ایندرس با مفاهیم کلیدی در ارتباط با معاد آشنا شود؛ درون مایه هایی از قبیل اعاده، احیا، بعث، حشر، لقاء الله و....

ص: 188

خدای تعالی از حقیقت امر معاد با واژه های مختلفی تعبیر کرده است. در هر یک از این تعبیرها نکاتی وجود دارد که می توان با ژرف نگری در آن ها به معاد مورد نظر خداوند متعال نزدیک شد :

به نظر می رسد آیه (کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ) اشاره به این امر دارد که امر معاد برای خدای تعالی به مانند اصل خلق است. و آن کس که انسان را در اصل و از هیچ آفریده است همو قادر است او را دوباره بعد از پوسیده شدن بازگرداند.

ولی در برخی از آیات منظور از «اعاده» زنده شدن بعد از مرگ نیست بلکه منظور مردن و تبدیل شدن به خاک است همانطور که پیش از خلقت نیز خاک بود :

مِنْها خَلَقْناکُمْ وَفِیها نُعِیدُکُمْ وَمِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری. (1)

شما را از زمین آفریدیم و در زمین باز می گردانیم و از آن بار دیگر بیرونتان می آوریم.

وَاللّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الأَرْضِ نَباتاً * ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَیُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً. (2)

و خداوند شما را از زمین می رویاند آن گاه در آن برمی گرداند و [از آن] بیرونتان می آورد.

این دو آیه شریفه دلالت دارد که انسان به طور کلّی اعم از روح و بدن از خاک خلق شده است و دوباره به خاک باز خواهد گشت و سپس برای بار دوم از آن بیرون خواهد آمد.

به نظر می رسد آیه (اللّهُ یَبْدَأُ آلخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (3)  هم با دو آیه مزبور هم مضمون است.

ظاهر این آیات دلالت دارد که پیش از قیامت همه خلق به اصل خلقت خویش باز خواهند گشت. یعنی از آنچه خلقت آن ها شروع شده بود دوباره به همان باز خواهند گشت و بعداز آن دوباره خلقت همچون اوّل شروع خواهد شد و انسان ها دوباره از خاک پدید خواهند آمد.

ص: 190

هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. (1)

اوست که زنده می کند و می میراند و به سوی او باز خواهید گشت.

قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ آلمَوْتِ آلَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ. (2)

بگو فرشته مرگ که برای شما موکّل شده شما را قبض می کند سپس به سوی پروردگارتان برمی گردید.

در این سه آیه رجوع به خدا بعد از مرگ آمده است. یعنی انسان ها می میرند و بعد از مردن به سوی خدا برمی گردند. ممکن است مراد در این سه آیه نیز همانند آیات قبلی فنا و نابودی باشد و مراد از مرگ جدایی روح از بدن باشد. ولی در آیات زیر باید غیر از این باشد :

کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَکُنْتُمْ أمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. (3)

چگونه است که به خدا کفر می ورزید در حالی که مرده هایی بودید شما را زنده کرد سپس شما را میراند سپس شما را زنده کرد آنگاه به سوی او باز می گردید.

وَالمَوْتی یَبْعَثُهُمُ آللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ. (4)

و مردگان را خداوند زنده می کند سپس به سوی او باز می گردند.

ظاهراً مراد از رجوع به خدا در این دو آیه که بعد از زنده شدن مردگان تحقّق پیدا می کند رجوع به دادگاه الهی برای رسیدگی به اعمال است. در برخی از آیات رجوع به سوی خدا به طور مطلق و بدون این که ذکری از احیا و إماته بوده باشد ذکر شده است :

إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ. (5)

ص: 192

همانا بازگشت  آن ها به سوی ما است.

إِلَیْهِ أَدْعُو وَإِلَیْهِ مَآبِ. (1)

به سوی او می خوانم و بازگشت به سوی اوست.

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنا لاتُرْجَعُونَ. (2)

آیا گمان کردید که ما شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما باز نخواهید گشت؟!

ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. (3)

آنگاه بازگشت  آن ها به سوی پروردگارشان است پس به آنچه انجام داده اند اخبارشان می کند.

ظاهراً مراد از رجوع به سوی خدا در این آیات شریفه هم، رجوع به دادگاه عدل الاهی و رسیدگی به اعمالشان است.

ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ القِیامَةِ تُبْعَثُونَ. (1)

سپس به یقین روز قیامت برانگیخته خواهید شد.

وَأَنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی القُبُورِ. (2)

و به یقین خداوند کسانی را که در قبرها هستند برمی انگیزد.

وَإِذا آلقُبُورُ بُعْثِرَتْ. (3)

و آنگاه که قبرها باز شوند.

أَفَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی القُبُورٍ. (4)

آیا نمی داند آنگاه که آنچه در قبرها است آشکار شود.

یَوْمَ یَقُومُ آلنّاسُ لِرَبِّ العالَمِینَ. (5)

روزی که مردم برای پروردگار عالمیان به پا خیزند.

ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ. (6)

سپس بار دیگر در آن دمیده شود پس ناگهان آنان ایستاده نگاه می کنند.

روزی که قبرها باز شده و آنچه در آن ها نهان است آشکار می شود به همین مناسبت موقع معاد «یوم القیامة و یوم البعث» نامیده شده است.

می نماید. به همین جهت روز قیامت روز جمع و حشر ونشور هم خوانده شده است. آیات در این زمینه نیز فراوان است؛ به چند نمونه اکتفا می شود :

وَأَنْ أَقِیمُوا آلصَّلاةَ وَآتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ. (1)

و اینکه نماز را به پا دارید و از خدا تقوا پیشه کنید و او کسی است که به سوی او محشور می شوید.

قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی آلأَرْضِ وَإِلَیْهِ تُحْشَرُونَ. (2)

بگو او کسی است که شما را در زمین انداخته است و به سوی او محشور خواهید شد.

یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الجَمْعِ ذلِک َ یَوْمُ آلتَّغابُنِ. (3)

روزی که شما را به روز جمع، جمع کند. آن روز، روز پشیمانی است.

قُلْ إِنَّ الأَوَّلِینَ وَالآخِرِینَ * لََمجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ. (4)

بگو همانا همه پیشینیان و پسینیان به وقت روز معلوم جمع خواهند شد.

ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ* ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ. (5)

سپس او را می میراند و در قبر می کند بعد هر گاه خواست می گسترد.

و آنان که به آیات خدا و ملاقات او کفر می ورزند آنان از رحمت من مأیوس هستند.

وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَلِقاءِ آلآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ. (1)

و آنان که آیات ما و ملاقات آخرت را تکذیب می کنند اعمالشان تباه می شود.

إِنْ کانَتْ إِلّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ. (2)

جز یک فریاد نیست ناگهان همه آن ها نزد ما احضار می شوند.

اشاره :

در ایندرس جایگاه کیفر و پاداش اعمال آدمی و عینیّت اعمال با جزای آن با توجّه به آیات قرآن و روایات معصومان (علیهم السلام) بررّسی شده است. از دانشجو انتظار می رود که در این مباحث تدبّر و تفکّر کند و رابطه عمل و جزاء را به خوبی بداند.

ص: 200

و نیز درباره اهل آبادی ها می فرماید :

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ القُری آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ. (1)

و اگر اهل آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکار می شدند برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم.

و شکر را موجب ازدیاد نعمت قرار داده می فرماید :

لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاََزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ. (2)

به یقین اگر شکر کنیدزیادتان می کنم واگر کفر ورزید همانا عذاب من شدید است.

و در آیه دیگر همه مصیبت های انسان ها را محصول اعمال و کردار خوددانسته، می فرماید :

وَما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ. (3)

و هر مصیبتی که به شما می رسد به خاطر آن است که با دست های خویش کسب می کنید و خداوند از بیشتر  آن ها می گذرد.

اگر خدای تعالی مجازات همه اعمال را کامل می داد و همه را به طور کامل به کیفر اعمالشان می رساند هیچ کسی در دنیا آسایش پیدا نمی کرد. پس کیفر اعمال از همین دنیا شروع شده و ممکن است خداوند متعال کیفر انسان ها را بعد از هر عملی شروع کند.

در روایات هم به این امر تأکید فراوان شده است که برای نمونه به برخی از آنهااشاره می شود. امام صادق (علیه السلام) صدقه را برای درمان امراض مؤثّر دانسته می فرماید :

دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَة. (4)

مریضان خود را با صدقه مداوا کنید.

ص: 202

امام رضا (علیه السلام) حکایت کرده است که در زمان بنی اسرائیل خشکسالی اتفاق افتاد و زنی لقمه ای در دهان گذاشته بود که بخورد و سائلی از او طعام خواست و او لقمه خویش از دهان بیرون آورد و به او داد. در همان زمان فرزند کوچک او برای جمع چوب به صحرا رفته بود، گرگی او را گرفت و خداوند جبرئیل را فرستاد و آن کودک را از دهان گرگ گرفت و به مادرش داد و به او گفت: آیا در مقابل لقمه خویش به این لقمه خشنود شدی؟ (1)

اما کیفر اعمال در برزخ: پیش از این درباره فشار قبر و عذاب برزخ و اعمالی که موجب از بین رفتن آن می شودبحث کردیم. بدیهی است همه نعمت هایی که خداوند متعال در برزخ برای مؤمنان مهیّا کرده و همه دردها و رنج ها و شدائدی که در برزخ برای کفّار و مشرکان مهیّا کرده است به خاطر اعمال و کردارهای آن هاست. پس اگر قبر برای مؤمن توسعه پیدا می کند و باغی از باغ های بهشت می شود به خاطر اعمال او و فضل و احسان خدای تعالی است و اگر فاجران و کافران دچار فشار قبر شده و قبر برایشان گودالی از گودالهای جهنّم می شود کیفر اعمال و کردار خود  آن ها در دنیاست.

اما در قیامت وبهشت و جهنّم هم انسان ها به آنچه از پیش برای خود مهیّا کرده اند می رسند. خداوند متعال می فرماید :

الیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ. (2)

امروز هر کس به آنچه کسب کرده جزا داده می شود.

هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. (3)

آیا جزایی غیر از آنچه عمل می کردید، می بینید.

إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. (4)

همانا آنچه عمل می کردید جزا داده می شوید.

ص: 203

بلکه مشیّت الاهی بر این قرار گرفته است که هر بدی را با یک بدی مثل آن کیفر کند ولی هر نیکی را ده برابر پاداش دهد.

مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَمَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلّا مِثْلَها وَهُمْ لایُظْلَمُونَ. (1)

هر کس نیکی بیاورد برای او ده برابر آن است و هر کس بدی بیاورد مثل آن مجازات می شود و بر آنان ستم نمی شود.

جزایی قرار داده است که هر کسی از این جَعْل و قرار الهی آگاهی داشته باشد به خوبی خواهد دانست که آنچه می بیند در حقیقت همان است که خودش به دست خود کسب کرده است. و خدای تعالی بی اساس کسی را مجازات نمی کند.

امّا این بدان معنا نیست که خدای تعالی در جزای اشخاص تخفیف نمی دهد و در مقابل نیکی ها جزای آن ها را چند برابر نمی کند.

بنابر این نمی شود از ظاهر آیات شریفه استفاده کرد که جزای هر عملی عین آن عمل است یعنی در حقیقت خود عمل است که به آن صورت در آمده است. البتّه این بدان معنا نیست که بین اعمال و جزای آن ها هیچگونه تناسبی وجود نداشته باشد. و جزای هر عملی صرفاً سوختن باشد.

بنابراین جزای هر عملی وابسته به جعل و قرار الهی است نه اینکه جهنّم و همه عذابهای موجود در آن  عین اعمال انسان ها باشد بلکه روشن است که خدای تعالی بهشت و جهنّم را پیش از آنکه عملی از انسانی سربزند خلق کرده است.

ونیز معلوم است که خداوند متعال با انسان ها با فضل و احسان برخورد می کند و اعمال خوب آن ها را بیش از آن چه استحقاقش را دارند، جزا می دهد.

و نیک می دانیم که خداوند متعال خیلی از اعمال بد آنان را به جهت اعمال خوبشان مورد عفو و بخشش قرار می دهد :

وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَیَعْمَلْ صالِحاً یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ. (1)

و آن کس که به خدا ایمان آورد و عمل صالح کند بدی هایش از او پاک می شود.

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ. (2)

اگر از بزرگ های آنچه از آن نهی شده اید، دوری کنید بدی های شما را از شما پاک می کنیم.

ص: 205

بلکه در برخی موارد اعمال بد  آن ها را تبدیل به اعمال خوب می کند :

إِلّا مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُّولئِکَ یُبَدِّلُ آللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَکانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً. (1)

جز آن که توبه کرده و ایمان آورده و عمل صالح انجام داده است، پس خداوند بدی های آن ها را به خوبی تبدیل می کند. و خداوند آمرزنده و رحیم است.

و روشن است که خداوند متعال طلب مغفرت و شفاعت و دعای خیر خیلی از بندگان را قبول کرده و خیلی از گناهکاران را به واسطه دعا و استغفار و شفاعت دیگران از عذاب خلاص می کند. این مطلب نیز دلالت دارد که جزاها مطابق جعل و قرار الهی و با توجّه به مشیّت و اراده و تقدیر او تحقّق پیدا می کند نه اینکه همه چیز از پیش به صورت خودکار تنظیم شده باشد و هیچ تخلّفی در آن امکان پذیر نباشد.

معلوم است که خداوند متعال به جهت وجود پیر مردان کوژ پشت و کودکان شیر خوار و حیوانات بی زبان و انسان های صالح، چه عذاب های بزرگی را از انسان ها برطرف کرده و می کند. این مطلب نیز حکایت از آن دارد که برخی از جزاها بدون هیچ عملی از انسان برای او حاصل می شود.

در روایتی، امام صادق (علیه السلام) تصریح می کند که:

اگر همه بهشتیان به خاطر اعمالشان داخل بهشت می شوند، پس آنان که خداوند متعال از آتش رهایشان می کند کجایند؟

إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ بِأَعْمَالِهِمْ فَأَیْنَ عُتَقَاءُ اللَّهِ مِنَ النَّارِ. (2)

اگر اهل بهشت با اعمالشان وارد بهشت می شوند پس آزاد شده های خدا از آتش چه می شوند.

بنابر این روشن است که نمی توان به صورت کلی جزای اعمال را عین آن ها دانست حتی نمی توان گفت جزا و کیفر عمل لازمه ذاتی عمل است، بلکه صحیح این است که پاداش و کیفر اعمال طبق قوانین الاهی است که برای مصالح بشر و تربیت او توسّط

ص: 206

خداوند متعال جعل شده است. و اختیار کیفر به دست ذات اقدس اوست و هر جا مصلحت اقتضا کند از مجازات مجرمان می گذرد و بر نیکوکاران بیشتر از آنچه استحقاقش را دارند عطا می کند.

وَقالَتِ آلیَهُودُ یَدُ آللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ. (1)

و یهود می گوید: دست خدا بسته است دست شان بسته باد، دور باشند از رحمت خدا به خاطر آن چه می گویند، بلکه دستان خدا باز است هر گونه بخواهد انفاق می کند.

البتّه باید توجّه داشت که این امر نافی آن نیست که خداوند متعال برخی از اعمال انسان ها را طبق سنّت خویش به جزای  آن ها تبدیل کند یا لازمه عملی را جزای آن قرار دهد. ولی در قرآن کریم شاهدی بر این مطلب نیافتیم و آیاتی که در این زمینه وارد شده است دلالتی به این امر ندارند. در آیه ای خداوند متعال از آنان که بخل می ورزند و از آنچه خدای تعالی در اختیارشان گذاشته انفاق نمی کنند، سخن به میان آورده، که در روز قیامت همان اموال را که مورد بخل قرار گرفته مانند طوقی بر گردن  آن ها قرار خواهد داد.

وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ آللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ آلقِیامَةِ. (2)

و آنان که به آن چه خداوند از فضل خویش برای شان داده، بخل می ورزند، گمان نکنند آن برای شان خیر است بلکه آن برای  آن ها شرّ است. روز قیامت آن چه به آن بخل ورزیده اند، طوقی بر گردن شان می شود.

امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه می فرماید :

مَا مِنْ أَحَدٍ یَمْنَعُ مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ شَیْئاً إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُعْبَاناً مِنْ نَارٍ مُطَوَّقاً فِی عُنُقِهِ یَنْهَشُ مِنْ لَحْمِهِ حَتَّی

ص: 207

یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَاب. (1)

هیچ کسی از زکات مال اش هیچ چیزی را منع نمی کند جز آن که خداوند عزّوجلّ روز قیامت آن را ماری بزرگ از آتش می کند که در گردن اش پیچیده و گوشت او را گاز می گیرد تا از حساب خلاص شود.

این آیه شریفه با روایتی که در تفسیر آن ذکر گردید دلالت دارد مالی که مانع زکات به آن بخل ورزیده وانفاق نکرده تبدیل به ماری بزرگ خواهد شد که بر گردن او حلقه خواهد زد و گوشت های بدنش را گاز می گیرد تا از محاسبه اعمال فارغ شود. بنابر این در این آیه دلالتی وجود ندارد که عدم انفاق و بخل که فعل انسان است تبدیل به ماری بزرگ خواهد شد یا لازمه آن این است که ماری بزرگ شود.

و در آیه دیگر نسبت به آنان که به ستم در اموال یتیمان تصرف کرده و از آن ارتزاق می کنند، می فرماید :

إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیراً. (2)

همانا آنان که اموال یتیم ها را به ظلم و ستم می خورند به یقین در شکم های خویش آتش می خورند و به زودی به آتش شعله ور انداخته می شوند.

در تفسیر این آیه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که :

إنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ یَجِیءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ النَّارُ تَلْتَهِبُ فِی بَطْنِهِ حَتَّی یَخْرُجَ لَهَبُ النَّارِ مِنْ فِیهِ حَتَّی یَعْرِفَهُ کُلُّ أَهْلِ الْجَمْعِ أَنَّهُ آکِلُ مَالِ الْیَتِیم. (3)

همانا آن کس که مال یتیم را می خورد روز قیامت آورده می شود و آتش در شکم اش زبانه می کشد تا آن جا که زبانه ی آتش از دهان اش بیرون می زندتا این که همه اهل جمع بشناسند که او خورنده مال یتیم است.

این آیه شریفه و روایتی که در تفسیر آن وراد شده است باز هم دلالت نمی کند که خدای تعالی عمل انسان را تبدیل به آتش می کند حتی آتش لازمه این عمل هم نیست.

ص: 208

و در آیه دیگر خداوند متعال بیان می کند که اعمال انسان ها نزد خداوند متعال محفوظ است و آنان کارهای نیک و بدشان را خواهند دید :

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ. (1)

پس آن کس که مثقال ذرّه ای عمل خیر کند آن را خواهد دید و آن کس که مثقال ذرّه ای عمل شرّ انجام دهد آن را خواهد دید.

استدلال به این آیه نیز برای مطلب مورد بحث صحیح نیست. زیرا آیه در مقام بیان آن است که هر کسی ذرّه ای نیکی یا بدی کند در نامه اعمالش ثبت می شود و او همه  آن ها را خواهد دید و متوجّه خواهد شد که خداوند متعال از هیچ چیزی فرو گذار نکرده و تمام اعمالش را در آن ثبت کرده است.

پس در آیات قرآن کریم دلیلی بر مطلب مذکور وجود ندارد، ولی در برخی روایات می توان شواهدی بر این مطلب پیدا کرد. امام باقر (علیه السلام) درباره ذکر «سبحان الله» و «الحمد لله» و «لا إله إلّا الله» و «الله اکبر» می فرماید :

مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ مِنْ غَیْرِ تَعَجُّبٍ، خَلَقَ اللَّهُ مِنْهَا طَائِراً لَهُ لِسَانٌ وَ جَنَاحَانِ یُسَبِّحُ اللَّهَ عَنْهُ فِی الْمُسَبِّحِینَ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ مِثْلُ ذَلِکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ. (2)

کسی که برای غیر تعجّب، سبحان الله گوید، خدا برای او پرنده ای خلق می کند که زبان و دو بال دارد که از طرف آن شخصی در میان تسبیح گویان تسبیح می گوید تا قیامت برپا شود. و همچنین است: «الحمد لله» و «لا اله الّا الله» و «الله اکبر».

در این روایت تصریح دارد که خداوند از این ذکرها پرنده ای خلق می کند که خدا را تسبیح می کند. البته در این روایت هم چنان که می بینیم حیوانی که از عمل خلق شده جزای کامل عمل به حساب نیامده است ولی نفی هم نمی کند که این پرنده جزیی از اجزای آن عمل نباشد.

ص: 209

اشاره

دانشجو باید بعداز مطالعه ایندرس معنی تجسّم اعمال در برزخ  و قیامت و حبط و تکفیر را بداند وآیات و روایات مربوط در این زمینه ها را بررسی نماید.

ص: 212

بود و یا کنار او خواهند ماند و اورا از وحشت و تنهایی بیرون خواهند آورد و یا او را ترک کرده واسباب وحشت او را فراهم خواهند آورد. این اعمال همانند انسان در قیامت با او محشور خواهند شد واو را همراهی خواهند کرد.

امام صادق (علیه السلام) در مورد شادمان کردن مؤمن می فرماید :

إذَا بُعِثَ المُومِنُ مِنْ قَبْرِهِ خَرَجَ مَعَهُ مِثَالٌ مِنْ قَبْرِهِ یَقْدِمُهُ أمَامَهُ وَ کُلَّمَا رَأی المُومِنُ هَوْلاً مِنْ أهوَالِ یَومِ القِیَامَةِ قَالَ لَهُ المثالُ: لا تَحْزَنْ وَ لا تَفْزَعْ و أبْشِر بِالسُّرُورِ وَ الْکَرامَةِ مِنَ اللّهِ فَلاَ یَزَالُ یُبَشِّرُهُ بِالسُّرُورِ وَ الْکَرَامَةِ مِنَ اللّهِ حَتّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللّه جَلَّ جَلاَلُهُ فَیُحَاسِبُهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ یَأمُرُ بِهِ إلَی الْجَنَّةِ وَ الْمِثَالُ أمَامَهُ فَیَقُولُ لَهُ الْمُومِن: رَحِمَکَ اللّهُ نِعْمَ الْخَارِجُ کُنْتَ مَعِی مِنْ قَبْرِی وَ مَا زِلْتَ تُبَشِّرُنِی بِالسُّرُور وَ الْکَرَامَةِ حَتّی رَأیْتُ ذَلِکَ فَمَنْ أنْتَ؟ قَالَ: فَیَقُولُ: أنَا السُّرُورُ الَّذِی کُنْتَ أدْخَلْتَهُ عَلَی أخِیکَ الْمُومِنِ خَلَقَنِیَ اللّه مِنْهُ لاُِبَشِّرُکَ. (1)

آن گاه  که مؤمنی وارد قبر می شود صورتی را می بیند که پیش روی او قرار دارد، واو را دائم از حزن و اندوه در می آورد و سرور و کرامت را به او بشارت می دهد تا هنگامی که قیامت برپا می شود و خداوند متعال او را با حسابی سبک و آسان روانه بهشت می کند واو می بیند آن مثال و صورت هم پیش روی او می آید. از او می پرسد: تو کیستی؟ او هم جواب می دهد که من همان شادمانی یی هستم که در دل برادر مؤمن ات ایجاد کردی و خداوند مرا از آن خلق نموده تا تو را بشارت دهم.

در این دو حدیث اشاره ای بر این است که خدای تعالی اعمال انسان را به صورت موجوداتی عینی و جوهری که قابل رؤیت حسّی هستند درخواهد آورد و انسان تا قیامت با آن ها همراه خواهد شد. اما روشن نیست که آیا واقعاً خدای تعالی عین همان اعمال را تبدیل به این موجودات کرده یا موجوداتی را به عنوان جزای اعمال انسانی خلق کرده است (یعنی به اعتبار اینکه آن موجودات در مقابل آن اعمال خلق شده اند

ص: 214

گفته می شود اعمال شما به این صورت درآمده اند؟) هر دو معنا از این عبارات قابل برداشت است.

وایمان بعد از کفر هم آثار کفر را محو کرده انسان را داخل بهشت می کند، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید :

لَقِّنُوا مَوْتَاکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِنَّهَا تَهْدِمُ الذُّنُوبَ.

فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، فَمَنْ قَالَ فِی صِحَّتِهِ؟ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم): ذَلِکَ أَهْدَمُ وَ أَهْدَم. (1)

به مردگان خود «لا اله الا الله» را تلقین کنید که آن گناهان را محو می کند.

گفتند: ای رسول خدا کسی که در سلامتی اش بگوید، چطور؟ فرمود: در این صورت از بین برنده تر است، و از بین برنده تر است.

تکفیر در این دو صورت مورد اتّفاق همه است اما تکفیر اعمال بد به واسطه اعمال خوبی که به دنبال  آن ها می آیند جای بحث و گفتگو است. (2)  ولی با وجود این

در آیات قرآن کریم به تکفیر در این مورد نیز تصریح شده است.

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ. (3)

اگر از بزرگ های آن چه از آن نهی شده اید، دوری کنید ما بدی های شما را از شما پاک می کنیم.

إنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَیُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ. (4)

اگر از خدا تقوا کنید برای شما قوّه تمیز قرار می دهد و بدی های تان را پاک می کند.

بنابر این ثبات در ایمان و تقوای الاهی واجتناب از گناهان بزرگ موجب می شود که خدای تعالی بدی های پیشین انسان را از پرونده اش پاک کند. در روایات اهل بیت (علیهم السلام) هم موارد فراوانی ذکر شده است که موجب غفران و محو گناهان می شود که به دو مورد اشاره می شود: از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که خداوند متعال برای زائر امام

ص: 216

حسین (علیه السلام) به ازای هر قدمی که برمی دارد یک گناه محو می کند :

مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یُرِیدُ زِیَارَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) إِنْ کَانَ مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ حَطَّ بِهَا عَنْهُ سَیِّئَةً (وَ إِنْ کَانَ رَاکِباً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَافِرٍ حَسَنَةً وَ حَطَّ عَنْهُ بِهَا سَیِّئَةً). (1)

کسی که به قصد زیارت قبر امام حسین (علیه السلام) از منزلش خارج شود چنان که پیاده باشد به ازای هر قدم خداوند یک نیکی برای او ثبت می کند و یک گناه از وی محو می کند و اگر سواره باشد خداوند به ازای هر سُمی [که بر زمین می آید] یک نیکی برای او ثبت و گناهی از وی پاک می کند.

امام صادق (علیه السلام) حاجیان را سه نوع می داند؛ از همه بالاتر کسی است که از دوزخ خلاص شده و بعد از آن کسی است که همه گناهانش ریخته و بعد از آن کسی است که اهل و عیال و اموالش محفوظ مانده باشد :

الْحُجَّاجُ یَصْدُرُونَ عَلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ: صِنْفٌ یُعْتَقُ مِنَ النَّارِ، وَ صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ، وَ صِنْفٌ یُحْفَظُ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَذَاکَ أَدْنَی مَا یَرْجِعُ بِهِ الْحَاجُّ. (2)

حاجیان بر سه گروه از حج بر می گردند: گروهی از آتش آزاد می شوند، و گروهی از گناهانش بیرون می آیند؛ همچون روزی که از مادر متولّد شده اند، و گروهی در اهل و اموالش محفوظ می شود. این کمترین بهره ای است که حاجی با آن برمی گردد.

اما حبط و ابطال اعمال خوب به واسطه کفر و ارتداد صریح آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) است و جای هیچ گونه شک و شبهه ای در آن نیست. خدای تعالی می فرماید :

مَثَلُ آلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ آشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ

ص: 217

عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمّا کَسَبُوا عَلی شَیءٍ ذلِکَ هُوَ آلضَّلالُ آلبَعِیدُ. (1)

مَثَل آنان که به پروردگارشان کفر ورزیده اند اعمالشان مانند خاکستری است که در یک روز طوفانی، باد تندی بر آن وزیدن کرده است. آنان از آن چه کسب کرده اند چیزی به دست نمی آورند. این گمراهی دوری است.

وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ماکانُوا یَعْمَلُونَ. (2)

و اگر شرک ورزند آن چه عمل می کنند از  آن ها حبط می شود.

پس آنان که عمری مؤمن بوده و سال ها عبادت پروردگار نموده اند ولی بعد از آن کفر یا شرک ورزیدند اعمالشان از بین خواهد رفت و همه آنچه کسب کرده بودند به باد می رود.

حبط و ابطال اعمال خوب به غیر کفر و ارتداد نیز به تصریح آیات قرآن کریم در برخی موارد وجود دارد. خداوند متعال منّت و آزار و اذیّت بعد از انفاق را مایه نابودی اعمال می داند :

لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالمَنِّ وَالاَْذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ آلنّاسِ. (3)

صدقه های خویش را با منّت و اذیّت باطل نکنید همانند کسی که مال خویش را برای ریای مردم انفاق می کند.

بدین ترتیب روشن شد خداوند متعال با فضل و احسان خویش خیلی از گناهان و معاصی مؤمنان را از نامه اعمالشان پاک می کند و برایشان محاسبه نمی کند و در این صورت هیچ اشکالی متوجّه خداوند متعال نیست چون از ناحیه او هیچ ستمی در حق بنده صورت نمی گیرد.

ولی در ناحیه احباط اعمال خوب روشن است که خداوند متعال برای اعمال خوبی که از مؤمنان سر می زند ثواب خاصّی قرار داه است. واز سوی دیگر معلوم است که احباط عمل به معنای از بین بردن خود عمل از پرونده اعمال نیست، پس منظور از

ص: 218

احباط عمل، ابطال ثوابی است که خداوند متعال با فضل و احسان خویش در مقابل اعمال مؤمنان به شرط قبولی آن ها برای شان در دنیا و آخرت قرار داده است. واین غیر از اجری است که خداوند متعال در مقابل هر عملی مقرّر کرده است. و لذا فرموده است:

إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً. (1)

همانا ما اجر آن کس را که عمل نیکو انجام داده است، ضایع نمی کنیم.

فَإِنَّ آللّهَ لایُضِیعُ أَجْرَ الُمحْسِنِینَ. (2)

پس همانا خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند.

امام صادق (علیه السلام) هم در فرق اسلام وایمان تصریح می کند که ثواب بر ایمان است.

الْإِسْلَامُ یُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ وَ تُوَدَّی بِهِ الْأَمَانَةُ وَ تُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ وَ الثَّوَابُ عَلَی الْإِیمَانِ. (3)

به واسطه اسلام خون بخشیده می شود و امانت به صاحبش برگردانده می شود و فرج ها حلال می شود و ثواب بر ایمان است.

و نیز عمل مؤمن را خیلی بالاتر از عمل غیر مؤمن به حساب می آورد :

لِلْمُوْمِنِ فَضْلٌ عَلَی الْمُسْلِمِ فِی أَعْمَالِهِمَا وَ مَا یَتَقَرَّبَانِ بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل... أَلَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً) (4)  فَالْمُومِنُونَ هُمُ

الَّذِینَ یُضَاعِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ حَسَنَاتِهِمْ لِکُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعُونَ ضِعْفاً فَهَذَا فَضْلُ الْمُومِنِ وَ یَزِیدُهُ اللَّهُ فِی حَسَنَاتِهِ عَلَی قَدْرِ صِحَّةِ إِیمَانِهِ أَضْعَافاً کَثِیرَةً وَ یَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُومِنِینَ مَا یَشَاءُ مِنَ الْخَیْر. (5)

مؤمن بر مسلم در عمل و آنچه به واسطه آن به خدای عزّو جل تقرّب پیدا می کنند، برتری دارد....آیا خدای عزّوجلّ نمی گوید: «برای او به چندین برابر

ص: 219

می افزاید... مؤمنان آنهایی هستند که خداوند کارهای نیک آن ها را برای شان چند برابر می کند برای هر نیکی هفتاد برابر می دهد، و این برتری مؤمن است و خداوند به اندازه صحّت ایمان اش چندین برابر بیشتر در کارهای نیک اش می افزاید و خداوند برای مؤمنان هر قدر خیر بخواهد انجام می دهد.

در نظام اجتماعی انسانی نیز اعمال اشخاص به ا عتبار ویژگی های خود آنان متفاوت می شود و عمل متخصّص تفاوت زیادی با عمل غیر متخصّص دارد. و خردمندان هیچ گاه دو عمل را به یکسان ارزش گذاری نمی کنند.

پس با این بیان روشن گردید که خداوند متعال با ارتداد بعد از ایمان ثواب خالص اعمال را از بین می برد نه این که برای آن اعمال هیچ اجری ندهد. بلکه اگر اعمال خوب از کافر معاندهم سر بزند خدای تعالی آنان را بی اجر نمی گذارد امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) در مورد کافری که نسبت به مؤمن خوبی کند فرموده است :

إِنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ مُوْمِنٌ وَ کَانَ لَهُ جَارٌ کَافِرٌ فَکَانَ الْکَافِرُ یَرْفُقُ بِالْمُومِنِ وَ یُوَلِّیهِ الْمَعْرُوفَ فِی الدُّنْیَا فَلَمَّا أَنْ مَاتَ الْکَافِرُ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی النَّارِ مِنْ طِینٍ یَقِیهِ مِنْ حَرِّهَا وَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ مِنْ غَیْرِهَا وَ قِیلَ لَهُ هَذَا لِمَا کُنْتَ تَدْخُلُ عَلَی الْمُومِنِ مِنْ جَارِکَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ مِنَ الرِّفْقِ وَ تُوَلِّیهِ مِنَ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا. (1)

همانا در بین اسرائیل مرد مؤمنی بود که همسایه ی کافری داشت، پس آن کافر با او رفاقت می کرد و در دنیا با او دوستی خوبی داشت، پس وقتی کافر فوت کرد خداوند خانه ای از گل در جهنّم برای او بنا کرد که از حرارت آتش او را حفظ می کرد و روزی او از غیر جهنّم برایش می آمد. به او گفته شد: همه این ها به خاطر آن رفاقت و دوستی خوبی است که در دنیا با فلانی فرزند فلانی همسایه مؤمن ات است.

و در مورد ابن جذعان نقل شده است که او به خاطر اطعام و احسان از سبک ترین

ص: 220

عذاب شوندگان در جهنّم است :

إِنَّ أَهْوَنَ أَهْلِ النَّارِ عَذَاباً ابْنُ جُذْعَانَ. فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ مَا بَالُ ابْنِ جُذْعَانَ أَهْوَنَ أَهْلِ النَّارِ عَذَاباً؟ قَالَ: إِنَّهُ کَانَ یُطْعِمُ الطَّعَامَ. (1)

همانا کمترین عذاب در جهنّم برای ابن جذعان است. پس گفته شد: ای رسول خدا، چگونه است که ابن جذعان کمترین عذاب در جهنّم را می بیند؟ فرمود: همانا او اطعام می کرد.

البتّه باید توجّه داشت مؤمنی که مرتّد می شود و بعد از ارتداد دوباره ایمان می آورد خداوند متعال نیز اعمالش را دوباره محاسبه می کند و ثواب  آن ها را برایش در نظر می گیرد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید :

مَنْ کَانَ مُوْمِناً فَحَجَّ وَ عَمِلَ فِی إِیمَانِهِ ثُمَّ قَدْ أَصَابَتْهُ فِی إِیمَانِهِ فِتْنَةٌ فَکَفَرَ ثُمَّ تَابَ وَ آمَنَ قَالَ یُحْسَبُ لَهُ کُلُّ عَمَلٍ صَالِحٍ عَمِلَهُ فِی إِیمَانِهِ وَ لَا یَبْطُلُ مِنْهُ شَیْءٌ. (2)

آن کس که مؤمن بود پس حجّ رفت و به هنگام ایمانش عمل انجام داد سپس در ایمانش فتنه ای رسید و کافر شد آنگاه توبه کرد و ایمان آورد، فرمود: هر عمل صالحی که در ایمانش انجام داده برای او محاسبه می شود و از او چیزی باطل نمی شود.

پس توبه همان طور که اعمال بد انسان را پاک می کند اعمال خوب انسان را نیز دوباره احیا می کند.

ص: 221

اشاره :

از دانشجو انتظار می رود پس از مطالعه ایندرس معنای لغوی و اصطلاحی شفاعت رادر زبان دین و اهمیّت آن را در تفکّر شیعه بداند و شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان را نیک بشناسد. و نظر امامان شیعه (علیهم السلام) را درباره آن بداند و به پرسش هایی که پیرامون آن مطرح می شود و نمونه های آن در پایان همین بخش آمده است، پاسخ دهد.

ص: 224

لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّةٌ وَلا شَفاعَةٌ. (1)

در آن روز بیع و دوستی و شفاعتی در کار نیست.

این دو آیه شریفه دلالت دارند که در روز قیامت به کسی اذن شفاعت داده نخواهد شد. ولی آیات دیگری در قرآن مجید است که این امر را برای برخی از مؤمنان اثبات کرده و قبولی شفاعت آنان را تأیید نموده است.

وَلا یَمْلِکُ آلَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ آلشَّفاعَةَ إِلّا مَنْ شَهِدَ بِالحَقِّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ. (2)

آنان که غیر خدا را می خوانند مالک شفاعت نخواهند شد مگر کسی که به حقّ شهادت دهد و آنان می دانند.

یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَرَضِیَ لَهُ قَوْلاً. (3)

در آن روز شفاعت فایده نمی بخشد جز کسی که خدای رحمان به او اذن دهد و از سخن گفتن او خشنود باشد.

پس در روز قیامت تنها کسانی می توانند زبان به طلب عفو و بخشش برای دیگران گشایند که از سوی خدای تعالی اذن داشته باشند. بنابراین نفی کلّی آیات سابق با توجّه به دو آیه دیگر تخصیص می خورد. ولی با توجّه به تعدّد مواقف قیامت - چنان که بیان شد - می توان گفت نفی کلّی شفاعت مربوط به برخی از مواقف قیامت است و آیاتی که اذن شفاعت را برای عدّه ای اثبات می کند مربوط به مواقف دیگر است.

مَنْ أَنْکَرَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا: الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ. (1)

هر کس سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست: معراج، سؤال قبر و شفاعت.

بلکه اقرار به شفاعت از جمله اموری است که در کمال ایمان و تشیّع شخص اخذ شده است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید :

مَنْ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِ اللَّه... وَ الْحَوْضِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ خَلْقِ الْجَنَّةِ وَ النَّار.... فَهُوَ مُوْمِنٌ حَقّاً وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِنَا أَهْلَ الْبَیْت. (2)

کسی که به یگانگی خدا... و حوض و شفاعت و خلقت بهشت و جهنّم اقرار کند.... حقیقتاً مومن و از شیعیان ما اهل بیت (علیهم السلام) است.

بنابراین در اصل ثبوت شفاعت و اهمیّت آن از نظر شیعه جای هیچ گونه شک و تردید نیست بحث تنها در شرایطی است که از سوی خدای تعالی برای شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان در نظر گرفته شده است.

همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود و علی (علیه السلام) شفاعت می کند و شفاعتش قبول می گردد واهل بیتم (علیهم السلام) شفاعت می کنند و شفاعتشان پذیرفته می شود.

مؤمن هم درباره دوستان و خویشان خود شفاعت می کند: امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إِنَّ الْمُومِنَ لَیَشْفَعُ لِحَمِیمِهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ نَاصِبا. (1)

همانا مومن نزدیکان خود را شفاعت می کند مگر آنکه ناصبی (=دشمن اهل بیت (علیهم السلام) ) باشد.

امام باقر (علیه السلام) هم می فرماید :

إِنَّ أَدْنَی الْمُومِنِینَ شَفَاعَةً لَیَشْفَعُ لِثَلَاثِینَ إِنْسَانا. (2)

مومنی که کمترین حق شفاعت را داشته باشد سی نفر را شفاعت خواهد کرد.

امیر مؤمنان (علیه السلام) شفاعت قرآن را در روز قیامت تأیید کرده و قبولی شفاعتش رابیان داشته است :

وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقٌ وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُفِّعَ فِیه. (3)

بدانید که قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته می شود و گوینده ای است که مورد تصدیق قرار می گیرد و هر آنکه قرآن او را در روز قیامت شفاعت کند شفاعتش در مورد او پذیرفته می شود.

شفاعت برای اهل توحید را تأیید کرده، می فرماید :

وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ بِالنَّارِ مُوَحِّداً أَبَداً. وَ إِنَّ أَهْلَ التَّوْحِیدِ یَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ. (1)

سوگند به کسی که مرا به حق بشارت دهنده و انذار کننده بر انگیخت خداوند هرگز هیچ موحّدی را به آتش عذاب نخواهد کرد. همانا اهل توحید شفاعت می کنند و شفاعت می شوند.

پس شفاعت اهل توحید در حقّ همدیگر مقبول است و خداوند متعال با شفاعت آنان را از عذاب دوزخ خلاص می کند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پذیرش شفاعت برای دوستان اهل بیت (علیهم السلام) را تصدیق کرده، می فرماید :

شَفاعَتی لأمَّتی مَنْ أحَبَّ أهْلَ بَیْتی وَ هُمْ شِیعَتی. (2)

شفاعت من به امتم از برای  کسی است که دوستدار اهل بیتم (علیهم السلام) باشد؛ و ایشان شیعیان هستند.

ایشان شفاعت در مورد قدریّه را که قائل اند خیر و شر به آنان تفویض شده، مقبول ندانسته، می فرماید :

لیْسَ لَهُمْ فِی شَفاعَتِی نَصِیبٌ وَ لاَ أنَا مِنْهُمْ وَ لاَ هُمْ مِنّی. (3)

آن ها از شفاعت من بهره ندارند و من از ایشان نیستم و ایشان از من نیستند.

و نیز درباره کسانی که اعتقادی به شفاعتش ندارند،می فرماید :

مَنْ لَمْ یُوْمِنْ بِشَفَاعَتِی فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ شَفَاعَتِی. (4)

هر کس به شفاعت من ایمان نداشته باشد خدا او را به شفاعت نایل نمی کند.

و نیز در مورد اهل شرک و کفر می فرماید :

ص: 229

الشَّفَاعَةُ لَا تَکُونُ لِأَهْلِ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ لَا لِأَهْلِ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ بَلْ یَکُونُ لِلْمُوْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ. (1)

شفاعت برای اهل شکّ و شرک و نیز اهل کفر و جحود نیست بلکه برای مؤمنین از اهل توحید است.

و امام باقر (علیه السلام) دشمنان امیرمؤمنان (علیه السلام) را مشمول شفاعت ندانسته می فرماید :

إِنَّ أَعْدَاءَ عَلِیٍّ هُمُ الْخَالِدُونَ فِی النَّارِ لَا تُدْرِکُهُمُ الشَّفَاعَةُ. (2)

همانا دشمنان علی (علیه السلام) تا ابد در آتش خواهند بود و آن ها به شفاعت نمی رسند.

بدین ترتیب روشن شد که شفاعت تنها در مورد گناهکاران امّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مقبول است.

در همه این موارد همانطور که می بینیم شفاعت در مورد گناهکاران امّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یعنی مؤمنانی است که کارهای زشتی از آن ها سر زده است. و شفاعت برای کسب مقام و ارتقاء رتبه و پیدا کردن شأن و منزلت و از بین بردن حقّ دیگران نیست.

گناهکاران از اهل توحید داخل آتش می شوند و از آن بیرون می آیند و شفاعت برای ایشان جایز است.

امام باقر (علیه السلام) گناهکاران اهل توحید را که داخل جهنّم شده اند و در مواقف قیامت و پیش از آن از گناهان خویش پاک نشده اند مشمول شفاعت دانسته می فرماید :

إِنَّ قَوْماً یُحْرَقُونَ فِی النَّارِ حَتَّی إِذَا صَارُوا حُمَماً أَدْرَکَتْهُمُ الشَّفَاعَة. (1)

همانا گروهی در آتش می سوزند تا وقتی که تبدیل به ذغال می شوند مشمول شفاعت می شوند.

البتّه آنان که در جهنّم مانند ذغال سیاه شده اند خداوند متعال برای این که آثار آتش را از  آن ها پاک کند به آنان دستور می دهد در جوی آبی که از بهشت سرازیر است خودشان را بشویند بعد وارد بهشت شوند. (2)

ائمه (علیهم السلام) برزخ و عذاب آن را زیاد مورد توجّه قرار داده و شیعیان را از گرفتاری آن بر حذر داشته اند. و این بر حذر داشتن در روایات به صورتی بیان شده است که نشان می دهد شفاعت در برزخ اندک خواهدبود. عمر بن یزید می گوید به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: من از شما شنیدم که فرمودید :

کُلُّ شِیعَتِنَا فِی الْجَنَّةِ عَلَی مَا کَانَ فِیهِم... . فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَکُلُّکُمْ فِی الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فِی الْبَرْزَخ. (3)

همه شیعیان ما در هر حالی که باشند وارد بهشت می شوند... . فرمود: بله در قیامت همه شما به شفاعت پیامبر اطاعت شده یا وصیّ پیامبر در بهشت خواهید بود و لیکن سوگند به خدا بر شما در برزخ می ترسم.

امام رضا (علیه السلام) برای زوّار خویش سه موقف از مواقف قیامت را تضمین کرده است :

ص: 231

مَنْ زَارَنِی عَلَی بُعْدِ دَارِی أَتَیْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ حَتَّی أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا: إِذَا تَطَایَرَتِ الْکُتُبُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ عِنْدَ الْمِیزَانِ. (1)

هر کس مرا با توجه به دوری منزلم زیارت کند روز قیامت در سه موطن سراغ او خواهم آمد تا او را از وحشت  آن ها برهانم: هنگامی که نامه اعمال به دست راست و چپ داده می شود، و در صراط، و هنگام میزان اعمال.

و به هنگام مرگ نیز ائمه (علیهم السلام) بر بالین شیعیان خویش حاضر می شوند و برای او شفاعت می کنند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرمؤمنان می فرماید :

أَمَّا وَلِیُّکَ فَإِنَّهُ یَرَاکَ عِنْدَ الْمَوْتِ فَتَکُونُ لَهُ شَفِیعاً وَ مُبَشِّراً وَ قُرَّةَ عَیْنٍ. (2)

اما پیرو تو، تو را هنگام مرگ می بیند پس تو شفیع او و بشارت دهنده به او و مایه روشنی چشم او می باشی.

مقبولیّت شفاعت در دنیا نیز در قرآن کریم به صراحت آمده است. خداوند متعال به پیامبرش نسبت به امّت خویش دستور می دهد که :

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَآسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِی آلأَمْرِ. (3)

از آنان بگذر و برای آن ها طلب آمرزش کن و در امر با آن ها مشورت کن.

پس شفاعت در تمام مراحل حیات بشر با او همراه است. و خداوند متعال در دنیا وآخرت اسباب مغفرت و آمرزش و عفو و بخشش را برای بندگانش فراهم کرده است. ولی این نباید موجب شود که مؤمنان در وظایف خویش کوتاهی کنند. زیرا ائمه (علیهم السلام) توصیه کرده اند که مؤمنان باید به اعمال خویش اتّکا کنند و عقاب الاهی را کوچک نشمارند. امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید :

فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا وَ لَا تَتَّکِلُوا وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ

ص: 232

مِنَ الْمُسْرِفِینَ مَنْ لَا تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلَّا بَعْدَ عَذَابِ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ. (1)

پس عمل کنید، فرمان برید و عقوبت خدای عزّوجلّ را کوچک نشمارید زیرا بعضی از اسراف کنندگان به شفاعت ما نمی رسند مگر بعد از این که سیصد هزار سال عذاب شوند.

پس باید عمل کرده واطاعت نمود و باعمل خویش راه بهشت را برای خود هموار کرد.

ص: 233

اشاره

از دانشجو انتظار می رود بعد از مطالعه ایندرس مخلوق بودن کنونی بهشت و دوزخ را دریابد و به وجود بهشت و دوزخ برزخی پی ببرد و درجات و درکات  آن ها را درک کند و نمونه ای از آیات و روایات را در مورد هر یک با متن و معنای  آن ها بیان کند.

ص: 236

حال حاضر است اما فعل ماضی همیشه به این معنا نیست بلکه گاهی اوقات این تعبیر در مورد اموری که به صورت قطعی در آینده واقع خواهد شد، بکار می رود مانند: «إذا وقعت الواقعة».

جواب این است که این گونه استعمال در صورتی است که قرینه ای بر عدم وقوع وجود داشته باشد و در مورد بهشت و جهنّم دلیلی بر عدم خلقت آن ها در حال حاضر وجود ندارد.

در روایات اهل بیت (علیهم السلام) هم به خلقت بهشت و جهنّم تصریح شده است. بلکه مخلوق بودن آن از اعتقادات مسلّم شیعیان است. هروی می گوید: از امام رضا (علیه السلام) سؤال کردم که آیا بهشت و جهنّم الآن مخلوق و موجودند؟ حضرت فرمود :

نَعَمْ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَدْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ رَأَی النَّارَ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ. قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ: إِنَّهُمَا الْیَوْمَ مُقَدَّرَتَانِ غَیْرُ مَخْلُوقَتَیْنِ. فَقَالَ (علیه السلام): مَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ، مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَدْ کَذَّبَ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ کَذَّبَنَا وَ لَیْسَ مِنْ وَلَایَتِنَا عَلَی شَیْء. (1)

بله همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به هنگام معراج داخل بهشت شده و جهنّم را دید به ایشان عرض کردم: گروهی می گویند: بهشت و جهنّم الآن تقدیر شده اند اما مخلوق نیستند. فرمود: آنان از ما نیستند و ما از آنان نیستیم و هر کس خلقت بهشت و جهنّم را انکار کند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ما را تکذیب کرده است و بهره ای از ولایت ما ندارد.

در مقابل این گروه از آیات و روایات، احادیثی از امامان اهل بیت (علیهم السلام) نقل شده است که خداوند متعال در مقابل اعمال خیر و اذکار مؤمنان، نعمت هایی در بهشت برای شان خلق می کند. و نیز برای کفّار و مشرکین به خاطر اعمالشان عذاب هایی را در جهنّم ایجاد می کند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَیَذْهَبُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیُسَهِّلُ لِصَاحِبِهِ کَمَا یَبْعَثُ الرَّجُلُ

ص: 238

غُلَاماً فَیُفْرِشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ (وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُون). (1)  (2)

همانا عمل نیک به بهشت می رود و ورود به بهشت را برای صاحبش آماده می کند، چنان که مردی غلامش را می فرستد تا برای او فرش پهن کند سپس این آیه را تلاوت فرمود:«و آنان که عمل صالح کنند پس برای خودشان مهیّا می کنند».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز بیان کرده است که خداوندسبحان برای کسی که هر یک از اذکار «سبحان الله» و «الحمد لله» و  «لا إله الّا الله» و «الله اکبر» را به زبان آورد، درختی در بهشت می کارد. سپس اضافه می کند که درخت ها برای هر انسانی در بهشت زیاد می شود مگر اینکه کاری کند که خداوند آتشی ایجاد کند و  آن ها را بسوزاند.

مَنْ قَالَ «سُبْحَانَ اللَّهِ» غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ «اللَّهُ أَکْبَرُ» غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ.

فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ شَجَرَنَا فِی الْجَنَّةِ لَکَثِیرٌ. فَقَالَ: نَعَمْ، وَلَکِنْ إِیَّاکُمْ أَنْ تُرْسِلُوا عَلَیْهَا نِیرَاناً فَتُحْرِقُوهَا؛ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ). (3)  (4)

هر کس «سبحان الله» بگوید خدا درختی در بهشت برای او می کارد و هر کس «الحمد لله» بگوید خدا در ازای آن درختی در بهشت برایش می کارد. و هر کس «لا اله الا الله» بگوید خدا به واسطه آن درختی در بهشت برایش می کارد و هر که «الله اکبر» بگوید خداوند به واسطه آن درختی در بهشت برای او می کارد.

ص: 239

مردی از قریش عرض کرد: ای رسول خدا همانا درختان ما در بهشت زیاد خواهد بود.

فرمود: بله و لیکن مبادا آتشی بفرستید و آنهارا بسوزانید خداوند در این باره می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا و رسول اطاعت کنید و اعمالتان را باطل نکنید».

و نیز امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

خدای تعالی برای حمایت از یتیم و مهربانی به درماندگان و محبّت به والدین و نرم خویی با بردگان و غلامان خانه ای در بهشت بنا می کند. (1)

و امام صادق (علیه السلام)، سیر نمودن گرسنه ای را موجب جریان چشمه ای در بهشت شمرده است.

مَنْ أَشْبَعَ جَائِعاً أَجْرَی اللَّهُ لَهُ نَهَراً فِی الْجَنَّة. (2)

هر کس گرسنه ای را سیر کند خداوند نهری را در بهشت برای او جاری می سازد.

از مجموع آیات و روایات استفاده می شود که اصل بهشت و جهنّم الآن مخلوق است و هر روز در آن دو نعمت ها و اسباب عذاب با اعمال انسان ها کم یا زیاد می شود.

أهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أهلُ النّارِ النّارَ ناَدی مُنَادٍ یَا أهْلَ الْجَنَّةِ: أشرِفُوا فَیُشْرِفُونَ عَلَی أهْلِ النّارِ وَ تُرْفَعُ لَهُمْ مَنَازِلُهُمْ فِیهَا ثُمَّ یُقَالُ لَهُمْ: هَذِهِ مَنَازِلِکُمُ الَّتِی لَوْ عَصَیْتُمُ اللّهَ لَدَخَلْتُمُوهَا یَعْنِی النَّارَ. قَالَ فَلَوْ أنَّ أحَداً مَاتَ فَرَحاً لَمَاتَ أهْلُ الجَنَّةِ فِی ذلِکَ الیَوْمِ فَرَحاً لِمَا صَرَفَ عَنْهُمْ مِنَ الْعَذَابِ.

ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ: یَا أهْلَ النّارِ إرْفَعُوا رُءُوسَکُمْ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَیَنْظُرُونَ مَنَازِلَهُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلِکُمُ الَّتِی لَوْ أطَعْتُمْ رَبَّکُمْ لَدَخَلْتُمُوهَا. قَالَ فَلَوْ أنَّ أحَداً مَاتَ حُزْناً لَمَاتَ أهْلُ النَّارِ حُزْنَاً.

فَیُورِثُ هولاَءِ مَنَازِلَ هولاَءِ وَ یُورِثُ هولاَءِ مَنَازِلَ هولاَءِ. (1)

خدا انسانی نیافریده مگر آنکه خانه ای در بهشت و خانه ای در جهنّم برای او قرار داده است، پس وقتی اهل جهنّم وارد بهشت و اهل جهنّم وارد جهنّم می شوند چاوشی ندا می کند: ای اهل بهشت نگاه کنید، پس به اهل بهشت نگاه می کنند و منازل خودشان در جهنّم برای ایشان نمایان می شود و سپس به  آن ها گفته می شود: این منازل شماست که اگر خدا را نافرمانی می کردید داخل آن ها یعنی آتش می شدید. فرمود: پس اگر کسی قرار باشد از شادی بمیرد اهل بهشت در آن روز از شادی می میرند به خاطر عذابی که خداوند از آنان برطرف کرده است.

آنگاه چاوشی صدا می زند: ای اهل آتش سرهای خویش را بلند کنید، آن ها سربلندمی کنند و منزل های خویش در بهشت و همه نعمتهایی که در آنجا هست را می بینند. پس به  آن ها گفته می شود: این منزل های شما است که اگر پروردگارتان را اطاعت می کردید وارد آن می شدید. فرمود : اگر قرار باشد کسی از ناراحتی بمیرد اهل آتش در آن روز از ناراحتی خواهند مرد. پس این ها (=اهل بهشت) منزل آن ها (=اهل جهنم) را وارث می شوند و آن ها (=اهل جهنّم) منزل این ها را.

ص: 241

مورد حضرت آدم (علیه السلام) هم تصریح شده است بهشتی که ایشان از آن بیرون آمد بهشت دنیا بوده است نه بهشت آخرت. از امام صادق (علیه السلام) از بهشت حضرت آدم سؤال شد که آیا بهشت دنیاست یا آخرت؟ حضرت در جواب فرمود :

کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الآخِرَةِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَدا. (1)

آن از بهشت های دنیا بود که خورشید و ماه در آن طلوع می کرد. و چنانچه از باغ های بهشت آخرت می بود هرگز حضرت آدم از آن خارج نمی شد.

زیر آن ها جوی ها روان است. آنان تا ابد در آن جا هستند و این است جزای کسی که پاک باشد.

در این آیه شریفه اختلاف درجات مؤمنان در روز قیامت به هنگام وارد شدن بر خدای تعالی به اختلاف درجات بهشت های آنان تفسیر شده است.

و در آیه دیگر از چهار بهشت خبر داده می فرماید :

وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ... وَمِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ. (1)

و برای کسی که از جایگاه پروردگار بترسد دو بهشت است... و پایین تر از آن دو بهشت دیگر هست.

امام صادق (علیه السلام) فرموده است: گمان نکنید که بهشت یکی است بلکه بهشت چهار تاست و درجات مخلتف هم دارد.

لَا تَقُولَنَّ إِنَّ الْجَنَّةَ وَاحِدَةٌ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: (وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ) وَ لَا تَقُولَنَّ : دَرَجَةً وَاحِدَةً إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ (وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ) (2) إِنَّمَا تَفَاضَلَ

الْقَوْمُ بِالْأَعْمَالِ. قَالَ: وَ قُلْتُ لَهُ: إِنَّ الْمُومِنَیْنِ یَدْخُلَانِ الْجَنَّةَ فَیَکُونُ أَحَدُهُمَا أَرْفَعَ مَکَاناً مِنَ الآْخَرِ فَیَشْتَهِی أَنْ یَلْقَی صَاحِبَهُ؟

قَالَ مَنْ کَانَ فَوْقَهُ فَلَهُ أَنْ یَهْبِطَ وَ مَنْ کَانَ تَحْتَهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یَصْعَدَ لِأَنَّهُ لَا یَبْلُغُ ذَلِکَ الْمَکَانَ وَ لَکِنَّهُمْ إِذَا أَحَبُّوا ذَلِکَ وَ اشْتَهَوْهُ الْتَقَوْا عَلَی الْأَسِرَّةِ. (3)

نگویید بهشت یکی است همانا خداوند می گوید: «وجز آن دو بهشت، دو بهشت است» و نگویید: بهشت یک درجه است همانا خداوند می گوید : «برخی را بالاتر از برخی درجاتی بلند کرده است» همانا مردم با عمل های خویش بر همدیگر برتری پیدا می کنند.

ص: 244

گفت: به او عرض کردم: همانا مومنان وارد بهشت می شوند و یکی از آن ها جایش بالاتر از دیگری خواهد بود پس اگر بخواهد دوستش را ملاقات کند؟ فرمود: کسی که بالاتر باشد او می تواند پایین بیاید و کسی که پایین است نمی تواند بالا برود زیرا او به آن مکان نمی رسد امّا  آن ها وقتی ملاقات همدیگر را دوست داشته باشند و میل به آن کنند قلباً با همدیگر ملاقات می کنند.

و نیز درباره قرائت قرآن کریم آمده است که درجات بهشت به عدد آیات قرآن است و روز قیامت هر کس به تعداد آیاتی که از بر دارد به درجات بالا راه می یابد : امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

عَلَیْکُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلَی عَدَدِ آیَاتِ الْقُرْآنِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُقَالُ لِقَارِئِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَ ارْقَ فَکُلَّمَا قَرَأَ آیَةً رقَی دَرَجَةً. (1)

بر شما باد تلاوت قرآن پس همانا درجات بهشت به عدد آیات قرآن است، پس آنگاه که قیامت می شود به قاری قرآن گفته می شود بخوان و بالا برو، پس هر آیه ای را بخواند یک درجه بالا می رود.

ص: 245

اشاره

از دانشجو انتظار می رود بعد از مطالعه دقیق ایندرس معنای درکات جهنّم و درجات بهشت و تفاوت های دو نشئه دنیا و آخرت و معنای دقیق خلود را در معارف شیعی بداند و آیات و احادیث مربوط به  آن ها را بخواند و معنی کند.

ص: 248

امام صادق (علیه السلام) در حدیثی علما را هفت قسم کرده و هر قسم را در یکی از درکات هفت گانه جهنّم جای داده است.

إِنَّ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَخْزُنَ عِلْمَهُ وَ لَا یُوْخَذَ عَنْهُ فَذَلِکَ فِی الدَّرْکِ الْأَوَّلِ مِنَ النَّارِ. وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ إِذَا وُعِظَ أَنِفَ وَ إِذَا وَعَظَ عَنَّفَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الثَّانِی مِنَ النَّار... . (1)

همانا برخی عالمان دوست دارند که علم شان را خزینه کنند و از آن چیزی برداشته نشود آنان در پایین ترین درک آتش اند وبرخی عالمان کسانی هستند که موعظه دیگران را در حق شان عار می شمارند و وقتی خوشان موعظه می کنند تندی می کنند؛ اینها در درک دوم آتش اند.

امام صادق (علیه السلام) در جهنّم از آتشی خبر داده است که، دیگر جهنّمیان از آن فرار می کنند و پناه می جویند. و این آتشی است که برای متکبّران ستمگر و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) مهیّا شده است :

إِنَّ فِی النَّارِ لَنَاراً تَتَعَوَّذُ مِنْهَا أَهْلُ النَّارِ مَا خُلِقَتْ إِلَّا لِکُلِّ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ عَنِیدٍ وَ لِکُلِّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ وَ لِکُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُوْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ وَ کُلِّ نَاصِبٍ لآِلِ مُحَمَّدٍ. (2)

همانا در جهنّم آتشی است که اهل جهنّم از آن پناه می جویند خلق نشده این آتش مگر بر هر متکبّرِ ستمگرِ سرکش و بر هر شیطان فریبکار و بر هر متکبّری که به روز قیامت ایمان نیاورده باشد و بر هر کس که با آل محمّد دشمنی کند.

و پیش از این در بحث حبط و تکفیر بیان کردیم که خداوند متعال برخی از نیکوکاران کفّار و مشرک را مانند دیگران عذاب نمی کند بلکه کفّاری که از مؤمنان حمایت کرده و با آنان به خوبی رفتار می کنند و کفّاری که فقرا را اطعام می کنند عذابی نخواهند چشید و روزی  آن ها از جای دیگری - جز دوزخ - برایشان خواهد رسید و یا

ص: 250

اگر عذابی هم برایشان باشد با عذاب های دیگر خیلی تفاوت خواهد داشت.

هر چیزی از دنیا شنیدنش بزرگ تر از دیدنش است و هر چیزی از آخرت دیدنش بزرگ تر از شنیدنش است.

و به همین جهت است که خوردنی های بهشت و سایه آن دائمی است :

أُکُلُها دائِمٌ وَظِلُّها. (1)

خوردنی های آن و سایه اش دائمی است.

و باز به همین دلیل انسان ها دراین دنیا تحمّل دیدن لذّت های ناب بهشتی را ندارند، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید :

لَوْ أَنَّ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أُلْقِیَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا لَمْ یَحْتَمِلْهُ أَبْصَارُهُمْ وَ لَمَاتُوا مِنْ شَهْوَةِ النَّظَرِ إِلَیْه. (2)

چنانچه پیراهنی از پیراهن های بهشت به طرف مردم دنیا انداخته شود چشمانشان تاب دیدن آن را نخواهد داشت واز شدّت میل به دیدن آن خواهند مرد.

و سخن امام باقر (علیه السلام) جامع تر و فراگیرتر است :

إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَحْیَوْنَ فَلَا یَمُوتُونَ أَبَداً وَ یَسْتَیْقِظُونَ فَلَا یَنَامُونَ أَبَداً وَ یَسْتَغْنُونَ فَلَا یَفْتَقِرُونَ أَبَداً وَ یَفْرَحُونَ فَلَا یَحْزَنُونَ أَبَداً وَ یَضْحَکُونَ فَلَا یَبْکُونَ أَبَداً وَ یُکْرَمُونَ فَلَا یُهَانُونَ أَبَدا... وَ یَأْکُلُونَ فَلَا یَجُوعُونَ أَبَداً وَ یَرْوَوْنَ فَلَا یَظْمَئُونَ أَبَداً وَ یُکْسَوْنَ فَلَا یَعْرَوْنَ أَبَدا... . (3)

همانا اهل بهشت زنده اند پس هیچ گاه نمی میرند و بیدارند پس هیچ گاه نمی خوابند و غنی اند هیچ گاه فقیر نمی شوند و شادند هیچ گاه محزون نمی شوند و می خندند و هیچ گاه گریه نمی کنند و اکرام می شوند و هیچ گاه توهین به آن ها نمی شود.... و می خورند و هیچ گاه گرسنه نمی شوند و می نوشند و هیچ گاه تشنه نمی شوند و می پوشند و هیچ گاه عریان نمی شوند.

ص: 252

تفاوت دیگر دینا و آخرت آن است که نعمت های آن جا کاستی نمی پذیرد. زندیقی از امام صادق (علیه السلام) پرسید :

مِنْ أَیْنَ قَالُوا إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَأْتِی الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِلَی ثَمَرَةٍ یَتَنَاوَلُهَا فَإِذَا أَکَلَهَا عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا؟

قَالَ: نَعَمْ، ذَلِکَ عَلَی قِیَاسِ السِّرَاجِ یَأْتِی الْقَابِسُ فَیَقْتَبِسُ مِنْهُ فَلَا یَنْقُصُ مِنْ ضَوْئِهِ شَیْء.

از کجا می گویند اهل بهشت وقتی مردی از  آن ها میوه ای را از درخت می خورد جایش فوری میوه ای دیگر در می آید؟

فرمود: آری، این مثل چراغ است که از نور آن اخذ می شود اما از روشنایی آن چیزی کم نمی شود.

بعد زندیق پرسید :

أَ لَیْسُوا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ لَا تَکُونُ لَهُمُ الْحَاجَةُ؟ قَالَ: بَلَی، لِأَنَّ غِذَاءَهُمْ رَقِیقٌ لَا ثِقْلَ لَهُ بَلْ یَخْرُجُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ بِالْعَرَقِ. (1)

آیا اهل بهشت نمی خورند و نمی آشامند در حالی که شما گمان می کنی که آن ها قضای حاجت نمی کنند؟ فرمود: آری، این به خاطر آن است که غذای آن ها رقیق است و سنگینی ندارد و از بدن هایشان با عرق خارج می شود.

عذاب جهنّم نیز با دنیا تفاوت هایی دارد. اهل جهنّم به خاطر شدّت عذابی که به آن ها وارد می شود آرزوی مرگ می کنند ولی نمی میرند، نه حیات پسندیده ای برای آن ها هست و نه مرگ:

الَّذِی یَصْلی آلنّارَ آلکُبْری * ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَلا یَحْیی (2)

آن کس که به آتش بزرگ انداخته می شود آنگاه در آنجا نه می میرد و نه زنده می شود.

ص: 253

لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا (1)

بر آن ها حکم نمی شود تا بمیرند.

و عذاب های جهنّم نیز خالص است و آمیختگی عذاب های دنیا در آن نیست، جبرئیل (علیه السلام) به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود :

لَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنَ الضَّرِیعِ قَطَرَتْ فِی شَرَابِ أَهْلِ الدُّنْیَا لَمَاتَ أَهْلُهَا مِنْ نَتنِهَا. وَ لَوْ أَنَّ حَلْقَةً وَاحِدَةً مِنَ السِّلْسِلَةِ الَّتِی طُولُهَا سَبْعُونَ ذِراعاً وُضِعَتْ عَلَی الدُّنْیَا لَذَابَتِ الدُّنْیَا مِنْ حَرِّهَا. وَ لَوْ أَنَّ سِرْبَالًا مِنْ سَرَابِیلِ أَهْلِ النَّارِ عُلِّقَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَمَاتَ أَهْلُ الدُّنْیَا مِنْ رِیحِه. (2)

اگر قطره ای از آشامیدنی جهنّم در شراب اهل دنیا بریزد اهل دنیا از بوی بد آن می میرند. و اگر حلقه ای از زنجیری که طول آن هفتاد ذراع است بر دنیا نهاده شود، دنیا از حرارت آن ذوب می شود. و اگر جامه ای از جامه های اهل آتش بین آسمان و زمین آویخته شود اهل دنیا از بوی آن می میرند.

اگر قطره ای از نوشیدنی جهنّم بر نوشابه مردم دنیا بچکد بوی گند آن همه جهانیان را بکشد و اگر حلقه ای از زنجیرهای آتشین آن که درازای آن هفتاد ارش است بر دنیا نهاده شود، جهان از حرارت آن ذوب شود و اگر جامه ای از جامه های اهل دوزخ میان زمین و آسمان آویخته شود بوی گندش اهل دنیا را بکشد، بر این اساس باید تحمّل انسان های آن جا خیلی زیاد باشد که چنین عذابی را تحمّل کنند. عذابی که دائمی است و به فرموده قرآن هر گاه پوست های اهل آن سوخته می شود، خداوند بی درنگ پوست تازه برایشان می آفریند :

کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا آلعَذابَ. (3)

هر گاه پوست هایشان بسوزد  آن ها را پوستی دیگر تبدیل می کنیم تا عذاب را بچشند.

و به همین جهت است که عذاب آن همیشه تازه است و عمرها تمام شدنی نیست. (4)

ص: 254

مشکل اساسی که در خلود و جاودانگی کفّار در عذاب وجود دارد این است که چگونه می شود شخصی که گناهی اندک و محدود در مدّت عمر محدود خویش انجام می دهد مستوجب عذابی شدید و بی نهایت شود.

روایات اهل بیت (علیهم السلام) تذکّر می دهند که شخصی که مورد عصیان و نافرمانی قرار می گیرد هر اندازه عظمتش بیشتر باشد معصیت او هم بزرگ تر خوهد بود. و معصیت هر قدر بزرگ تر باشدعذابش هم شدیدتر و زیادتر خواهد بود. و خداوند متعال چون عظمتی بی نهایت دارد پس معصیت او هم بی نهایت بزرگ خواهد بود. بنابراین هر انسانی با اوّلین نافرمانی وعصیان خداوند متعال مستوجب عذابی جاودانه خواهد بود. پس همه کفّار و مشرکان که مدّتی از عمرشان را در دنیا بدون هیچ گونه عذابی سپری می کنند. در این مدت مشمول فضل و احسان خداوند متعال قرار می گیرند. امام سجاد (علیه السلام) به خداوند متعال عرض می کند :

فَأَمَّا الْعَاصِی أَمْرَکَ وَ الْمُوَاقِعُ نَهْیَک... لَقَدْ کَانَ یَسْتَحِقُّ فِی أَوَّلِ مَا هَمَّ بِعِصْیَانِکَ کُلَّ مَا أَعْدَدْتَ لِجَمِیعِ خَلْقِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ، فَجَمِیعُ مَا أَخَّرْتَ عَنْهُ مِنَ الْعَذَابِ وَ أَبْطَأْتَ بِهِ عَلَیْهِ مِنْ سَطَوَاتِ النَّقِمَةِ وَ الْعِقَابِ تَرْکٌ مِنْ حَقِّکَ، وَ رِضیً بِدُونِ وَاجِبِک. (1)

امّا آن که دستور تو را عصیان می کند و نهی تو را مرتکب می شود ... او در اوّلین موقع قصد عصیان تو مستحقّ همه عقوبتی خواهد شد که برای همه خلق خود مهیّا کرده ای، پس همه مدّتی که عذاب را از او تأخیر انداختی و توانایی بر نقمت و عقاب را تأخیر انداختی، حقّ خویش راترک کردی و به کمتر از آن چه او مستوجب اش بود خشنود شدی.

حال اگر به این مطلب درجات مختلف عذاب های کافران را در دوزخ اضافه کنیم معلوم می شودکه خداوند متعال بااین که کفّار را تا ابد در جهنّم نگه می دارد ولی این به آن صورت نیست که همه  آن ها در عذابی شدید باشند بلکه عذاب های آن ها متفاوت است. و بالاتر از همه این ها آن که خداوند متعال برای برخی از کفّار که پایبند به اخلاق

ص: 256

انسانی و اجتماعی باشند و مؤمنان را تحت حمایت خویش قرار دهند محلی در جهنّم فراهم خواهد کرد که از حرارت آتش در امان باشند و روزی آن ها از جای دیگر غیر از جهنم برایشان برسد.

14.تفسیر العیّاشی؛ عیاشی؛ محمّد بن مسعود؛ قم.

15.تفسیر فرات؛ کوفی؛ فرات بن ابراهیم؛ موسسه چاپ و نشر، 1410ه .ق.

16.تفسیر القرآن الکریم؛ ملاصدرا؛ محمّد بن ابراهیم؛ قم: انتشارات بیدار،1364ه .ش.

17.تفسیر القمی؛ قمی؛ علی بن ابراهیم بن هاشم؛ موسسه دار الکتاب، قم : 1404ه .ق.

18.تفسیر نورالثقلین؛ عروسی؛ علی بن جمعه؛ قم: مطبعه علمیه.

19.التوحید؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ قم: جامعه مدرسین.

20.تهذیب الاحکام؛ طوسی؛ محمّد بن الحسن؛ تهران: مکتبه الصدوق،1417ه .ق.

21.ثواب الاعمال؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ تهران: مکتبه الصدوق، 1391ه .ق.

22.جامع الاخبار؛ شعیری؛ تاج الدین؛ قم: انتشارات رضی، 1363ه .ش.

23.خدا و معاد؛ سبحانی؛ جعفر؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1362 ه .ش.

24.الخرائج والجرائح؛ راوندی؛ قطب الدین؛ قم: موسسه الامام المهدی، 1409 ه .ق.

25.خصائص الائمه (علیهم السلام)؛ سید رضی؛ مجمع البحوث آستان قدس رضوی، 1406ه .ق.

26.الخصال؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ قم: جامعه مدرسین، 1362ه .ش.

27.دارالسلام؛ نوری طبرسی؛ حسین؛ قم: فیما یتعلّق بالرؤیا والمنام، انتشارات المعارف الاسلامیّه.

28.الدعوات؛ قطب الدین راوندی؛ قم: انتشارات مدرسه امام مهدی (عج)،1407ه .ق.

29.الذریعه؛ طهرانی؛ آقا بزرگ؛ قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1332 ش.

30.روضه الواعظین؛ محمّد بن حسن فتال نیشابوری؛ قم: انتشارات رضی.

31.زبده البیان فی احکام القرآن؛ محقق اردبیلی؛ مکتبه المرتضویّه لاحیاء الآثار الجعفریّه.

32.الزهد؛ حسین بن سعید اهوازی؛ چاپ سید ابوالفضل حسینیان؛ 1402 ه .ق.

33.سلسله مقالات کنگره شیخ مفید شماره 13.

34.شرح نهج البلاغه؛ ابن ابی الحدید؛ دار احیاء الکتب العربیّه.

35.الصحیفة السجادیة الجامعه؛ ابطحی؛ سید محمّد باقر؛ قم: موسسه امام المهدی عج، 1411ه .ق.

36.العدد القویه؛ رضی الدین علی بن یوسف حلی؛ قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1408 ه .ق.

ص: 260

37.عدة الداعی؛ ابن فهد حلی؛ دارالکتاب الاسلامی، 1407 ه .ق.

38.العرشیه؛ ملاصدرا؛ محمّد بن ابراهیم؛ چاپ سنگی.

39.علل الشرایع؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ نجف: المکتبه الحیدریّه، 1385.

40.عوالی اللئالی؛ احسائی؛ ابن ابی جمهور؛ قم: مطبعه سیدالشهداء، 1376ه .ش.

41.عیون الاخبار الرضا؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ مشهد: 1363 ه .ش.

42.فضائل الأشهر الثلاثه؛ صدوق؛ محمّدبن علی؛ قم: مکتبه الداوری.

43.فقه القرآن؛ راوندی؛ قطب الدین؛ مکتبه آیه الله العظمی النجفی المرعشی، 1405 ه .ق.

44.فلاح السائل؛ سید علی بن موسی بن طاوس؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

45.قُرب الإسناد؛ حمیری؛ ابوالعبّاس عبدالله؛ قم: مؤسّسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، 1413 ه ق.

46.الکافی؛ کلینی؛ محمّد بن یعقوب؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1363 ه .ش.

47.کشف الغطا عن وجوه مراسم الاهتداء؛ قزوینی؛ محمّد حسن؛ قم: جامعه مدرسین.

48.کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال؛ هندی؛ المتقی بن حسان الدین؛ بیروت : موسسه الرساله، 1409 ه .ق، 1989 م.

49.لسان العرب؛ ابن منظور؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1416 ه .ق.

50.مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ طبرسی؛ فضل بن حسن؛ بیروت: موسسه الاعمی للمصبوعات، 1415ه .ق.

51.مجموعه ورام؛ ورام بن ابی فراس؛ قم: انتشارات مکتبه الفقیه.

52.المحاسن؛ برقی؛ احمد بن محمّد؛ المجمع العالمی لاهل البیت، 1416 ه .ق

53.مستدرک سفینه البحار؛ نمازی شاهرودی؛ علی؛ موسسه النشر الاسلامی، قم: 1418ه .ق.

54.معانی الاخبار؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1363 ه .ش

55.مناقب آل ابی طالب؛ ابن شهرآشوب؛ نجف: مطبعه الحیدریّه، 1376 ه .ش.

56.من لایحضره الفقیه؛ صدوق؛ محمّد بن علی؛ قم: جامعه مدرسین، 1413ه .ق.

57.النهایه فی غریب الحدیث و الاثر؛ ابن اثیر؛ مبارک بن محمّدالجزری؛ قم : موسسه اسماعیلیان، 1367 ه .ش.

58.وسائل الشیعه؛ حرّ عاملی؛ محمّد بن الحسن؛ چاپ مهر، 1409 ه .ق.

ص: 261